Η οργάνωση της υγειονομικής υπηρεσίας από το Λαϊκό Μέτωπο κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο (1936-1939)*

Details: Published: Friday, 28 November 2025 11:43; Written by Γρηγόρης Αγκυραλίδης

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ξέσπασε τον Ιούλιο του 1936, όταν ο στρατηγός Φρανσίσκο Φράνκο επιχείρησε, μέσω πραξικοπήματος, να ανατρέψει τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της χώρας. Στο πλευρό του είχε τη ναζιστική Γερμανία και τη φασιστική Ιταλία και, κυρίως, την υλική τους ενίσχυση. Οι υποστηρικτές της δημοκρατίας είχαν στο πλευρό τους τη Σοβιετική Ένωση και το Μεξικό, ωστόσο συνολικά οι δυτικές δημοκρατίες επέβαλαν εμπάργκο, σε όπλα και σε έμψυχο υλικό. Ο Ισπανικός Εμφύλιος αποτέλεσε την πρώτη πολεμική σύρραξη στην Ευρώπη, με συμμετοχή του άμαχου πληθυσμού, τόσο με μεγάλες απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, όσο και μέσω της δημιουργίας ροής προσφύγων από τους ηττημένους του πολέμου. Επιπλέον, η Ισπανία δεν είχε συμμετάσχει στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και οι τελευταίες πολεμικές ενέργειες στη χώρα είχαν διεξαχθεί κατά τον 19ο αιώνα κι έτσι δεν υπήρχαν αναφορές στην τρέχουσα, κατά την εποχή, οικονομική και επιχειρησιακή διεξαγωγή ενός πολέμου. Επίσης, αποτέλεσε το πεδίο δοκιμής της πολεμικής τεχνολογίας της εποχής για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Στο κείμενο αυτό θα εξετάσουμε πως από την πλευρά των υποστηρικτών της Δημοκρατίας δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν οι υγειονομικές δομές κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Εκκλησία στη Βαρκελώνη που η αναρχοσυνδικαλιστική CNT μετέτρεψε σε νοσοκομείο

Το Λαϊκό Μέτωπο κέρδισε τις εκλογές που διεξήχθησαν στη χώρα τον Φεβρουάριο του 1936. Κατέκτησε έτσι την πλειοψηφία στην Ισπανική βουλή, με μία ευρεία παρουσία βουλευτών της αριστεράς: 158 δημοκρατικών, 88 σοσιαλιστών, 17 κομμουνιστών και λίγων ακόμα από μικρότερους πολιτικούς σχηματισμούς. Το σαφές μήνυμα όμως προς την Ευρώπη της εποχής ήταν ότι από την Ισπανία έρχεται η κύρια φωνή εναντίον του φασισμού. Το Λαϊκό Μέτωπο στηριζόταν από το Σοσιαλιστικό και το Κομμουνιστικό Κόμμα και τους οπαδούς τους, αλλά και από τα δύο κυρίαρχα – και ανταγωνιστικά μεταξύ τους - συνδικάτα: το σοσιαλιστικό UGT (Unión General de Trabajadores, Γενικό Σωματείο Εργαζομένων) και το αναρχικό CNT (Confederación Nacional del Trabajo, Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας).
Λίγο μετά το ξέσπασμα του Εμφυλίου, στις 4 Νοεμβρίου 1936, η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου ίδρυσε το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας. Επρόκειτο για ένα νεοσύστατο υπουργείο, καθώς δεν υπήρχε προηγούμενο θεσμικό όργανο σχετικά με την υγεία και οι αντίστοιχες αρμοδιότητες καταμερίζονταν στα Υπουργεία Εργασίας και Εσωτερικών Υποθέσεων. Επικεφαλής του Υπουργείου τέθηκε η αναρχική Federica Montseny, η οποία έγινε μέλος της κυβέρνησης μαζί με τρία ακόμα μέλη των αναρχικών, που είχαν στηρίξει το Λαϊκό Μέτωπο στις εκλογές του 1936.

Όχημα της υπηρεσίας μεταγγίσεων για το μέτωπο

Η σύσταση του νέου υπουργείου συνέπεσε με τη μεταφορά της έδρας της κυβέρνησης στη Βαλένθια, καθώς η Μαδρίτη βρισκόταν υπό πολιορκία. Η Montseny ήταν αναρχική αλλά και γυναίκα και δεν είχε προηγούμενη επαγγελματική ενασχόληση με τα θέματα της υγείας. Τόσο κατά την επιλογή της ως υπουργού αλλά και μετά, οι εντάσεις, στην πλευρά του Λαϊκού Μετώπου, μεταξύ σοσιαλιστών, κομμουνιστών και αναρχικών δεν έλειψαν. Κυριότερη εκδήλωση τριβής υπήρξε όταν ο σοσιαλιστής José Estellés Salarich αντιτάχθηκε στην δόμηση της οργάνωσης του υγειονομικού συστήματος, με γνώμονα την πολεμική κατάσταση. Ο Salarich ήταν γενικός γραμματέας της Ομοσπονδίας των Ιατρικών Συνδικάτων της UGT. Στη συνέχεια διορίστηκε αρχικά Γενικός Γραμματέας Υγείας το 1936 και κατόπιν Γενικός Επιθεωρητής Υγείας, τον Ιανουάριο του 1937. Θεωρούσε πως βασική μέριμνα είναι η προάσπιση της υγείας του άμαχου πληθυσμού ενώ ήταν αντίθετος στην αδιάκριτη ίδρυση νοσοκομείων από συνδικάτα, πολιτικά κόμματα ή άλλες ομάδες και τη δημιουργία υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης σε κάθε τάγμα. Επίσης, θεωρούσε πως η δημιουργία αναρρωτηρίων ήταν σπατάλη πόρων. Ο Salarich πρότεινε τη δημιουργία ενός εναλλακτικού μοντέλου με βαθμιαία κολεκτιβοποίηση της υγειονομικής περίθαλψης και παράλληλη ανάλυση των κυριότερων προβλημάτων υγείας. Από την άλλη οι αναρχικοί ήταν παραδοσιακά αντίθετοι σε αυτό που αποκαλούσαν «ιατρική των αστών» (bourgeois medicine). Στο πρώτο Εθνικό Συνέδριο Υγείας, που διοργάνωσε η αναρχοσυνδικαλιστική ένωση CNT-AIT στη Βαλένθια, το 1936, προτάθηκε η κατάργηση των επαγγελματικών ιατρικών σχολών. Υποστήριζαν ένα ενιαίο, αντιιεραρχικό επάγγελμα υγείας και ήταν επικριτικοί στις θέσεις των σοσιαλιστών που υπερασπίζονταν το κρατικό μοντέλο υγειονομικής περίθαλψης, μέσω του Εθνικού Ιδρύματος Κοινωνικής Πρόνοιας.

Σε αυτό το πλαίσιο είχε ήδη από το 1935 ιδρυθεί ο αναρχικός Συνομοσπονδιακός Οργανισμός Υγείας (Organization Confederal Sanitaria, μετέπειτα: Οργανισμός Υγείας Εργαζομένων- Organization Sanitaria Obrera). Με το ξέσπασμα του Εμφυλίου, οι αναρχικοί έδρασαν με πρωτοφανή επαναστατικό ζήλο. Στόχος ήταν η αποκέντρωση και η αυτοδιαχείριση των υπηρεσιών υγείας, μέσω της δημιουργίας ενός δικτύου με τοπικά, δημοτικά και περιφερειακά χαρακτηριστικά, και το οποίο, μέσω της δράσης των συνδικάτων, θα είχε αποτελεσματικό έλεγχο στην εφαρμογή των οδηγιών του Υπουργείου.

Μεταφορά στρατιωτών της Δημοκρατίας μετά τη Μάχη του Έβρου

Με ενέργειες της Υπουργού Υγείας, συστάθηκαν, το 1937, το Εθνικό Συμβούλιο Υγείας και το Συμβούλιο Κοινωνικής Πρόνοιας. Τα Συμβούλια στελεχώνονταν από τον γενικό γραμματέα, έναν αντιπρόσωπο της UGT και ένα της CNT και από μία ομάδα ειδικών. Το κάθε ένα είχε πέντε τμήματα. Το Συμβούλιο Υγείας τα τμήματα: υγιεινής και πρόληψης, νοσοκομείων και κλινικών, φαρμακευτικής και προμηθειών, προσωπικού και επαγγελματικών οργανώσεων, καθώς και τη γενική γραμματεία. Το Συμβούλιο Κοινωνικής Πρόνοιας περιλάμβανε τα τμήματα: αναπηρίας (σωματικής και ψυχικής), για μητέρες και βρέφη, παιδικής ηλικίας, τμήμα αγώνα κατά της πορνείας και τη γενική γραμματεία. Εν μέσω πολέμου, προτεραιότητα δόθηκε στο να μην προκληθούν επιδημίες ή αν προκληθούν να μην εξαπλωθούν. Παρόλο που οι οικονομικές ανάγκες του πολέμου ελαχιστοποιούσαν τους πόρους για την υγεία, επρόκειτο για πρωτοβουλίες κοινωνικής μέριμνας πρωτοφανείς μέχρι τότε για την Ισπανία.
Το Υπουργείο Υγείας στελεχώθηκε επίσης από γυναίκες: η γιατρός και μέλος του UGT, Mercedes Maestre, διορίστηκε υφυπουργός και η γιατρός Amparo Poch επικεφαλής της κοινωνικής πρόνοιας. O Dr. J. Morata Cantó ορίστηκε γενικός διευθυντής υγείας, μετά από πρόταση του Εθνικού Συνδικάτου Υγείας.

Οι στρατιωτικές υπηρεσίες υγείας αναδιοργανώθηκαν από τον ιατρικό επιθεωρητή Juan Planelles, από τη Μαδρίτη, ειδικό στη δημόσια υγεία. Θεσμοθετήθηκαν τα hospitales de sangre (νοσοκομεία πρώτης γραμμής), τα hospitales de carabineros (νοσοκομεία για τη στρατιωτική αστυνομία) και ανεξάρτητα υγειονομικά τμήματα για μονάδες όπως οι Διεθνείς Ταξιαρχίες και η Ταξιαρχία Durruti. Το στρατιωτικό νοσοκομειακό δίκτυο πλέον διέθετε 16.000 κλίνες και ένα μικρό νοσοκομείο εκστρατείας.

Ασθενοφόρα, πιθανώς βρετανικά, έτοιμα να μεταφερθούν από τη Γαλλία στην Ισπανία

Σε αντίθεση με την ευγονική ως πρόταγμα του φασισμού, το έργο του υπουργείου πρότασσε την κοινωνική προστασία με βάση τις χριστιανικές αξίες, καθώς και ένα πρόγραμμα πολιτικών δράσεων. Μερίμνησε για την υποστήριξη της κοινωνικής επανένταξης των ιερόδουλων και για τη μετακίνηση και φροντίδα των προσφύγων, μέσω αντιστοίχων υπηρεσιών που είχαν έδρα τη Βαλένθια και τη Βαρκελώνη. Η Montseny σχεδίασε επίσης ένα διάταγμα για νομιμοποίηση των αμβλώσεων, παρόμοιο με αυτό που ίσχυε στην Καταλονία από τον Αύγουστο του 1936. Αυτό όμως καθυστέρησε λόγω της αντίθεσης άλλων συνιστωσών της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου. Οι αναρχικοί υπουργοί εγκατέλειψαν την κυβέρνηση τον Αύγουστο του 1938 και τα περισσότερα από τα έργα του νέου υπουργείου εξαφανίστηκαν πέφτοντας και αυτά θύματα του πολέμου.

Ιδιαίτερα σημαντικός ήταν ο ρόλος της Διεθνούς Υγειονομικής Υπηρεσίας, που σχηματίστηκε στο πλαίσιο των Διεθνών Ταξιαρχιών. Το Σεπτέμβριο του 1936 σε συνεδρίαση της Κομμουνιστικής Διεθνούς στη Μόσχα αποφασίστηκε η στρατολόγηση ξένων εθελοντών, που θα πολεμούσαν στο πλευρό του Λαϊκού Μετώπου. Έτσι, τον επόμενο μήνα, ξεκίνησε η δημιουργία των Διεθνών Ταξιαρχιών. Περίπου 35.000 άνθρωποι, από 50 περίπου χώρες, κυρίως άτομα της εργατικής τάξης, ήρθαν στην Ισπανία για να πολεμήσουν ενάντια στο φασισμό. Έτσι, προέκυψε η Διεθνής Υγειονομική Υπηρεσία με επικεφαλής τον Oscar Telge, έναν Βούλγαρο ταγματάρχη. Η Υπηρεσία το 1937 απαριθμούσε πάνω από 240 γιατρούς, 600 νοσοκόμους (άνδρες και γυναίκες) καθώς και ακόμα 650 άτομα άλλων καθηκόντων.

Οι Διεθνείς Ταξιαρχίες αποσύρθηκαν σταδιακά, καθώς ήταν πλέον διαφαινόμενη η ήττα των κυβερνητικών δυνάμεων. Για τους εθελοντές της Διεθνούς Υγειονομικής Υπηρεσίας αυτή ήταν μια τρομερά επώδυνη περίοδος, καθώς πέρα από το τραύμα της εγκατάλειψης των συναδέλφων, των συντρόφων, και των ασθενών τους, είχαν να αντιμετωπίσουν κάτι επιπλέον: καθώς η Ευρώπη βυθιζόταν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλοί από τους εθελοντές ήταν πλέον ανεπιθύμητοι πίσω στις χώρες τους.

*Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Κέφαλος, Τεύχος 19-20, Ιούλιος 2025.

Πηγές

Ιμπάρουρι, Ντ. (2022). No Pasaran. Δεν θα περάσουν. Εκδόσεις Αλμύρα.
Ρεμπελάκος, Λ. (2015). Παράλληλη μελέτη των υγειονομικών υπηρεσιών κατά τη διάρκεια του Ισπανικού και του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1936-1949). Διδακτορική Διατριβή. ΕΚΠΑ. Ιατρική Σχολή. Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής. www.didaktorika.gr
Barona, J.L. & Perdiguero-Gil, E. (2008). Health and the war. Changing schemes and health conditions during the Spanish civil war. Dynamis, 28, 103-126. http://scielo.isciii.es/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0211-95362008000100005&lng=es&tlng=en
Nelson, S., Galbany-Estragués, P. & Gallego-Caminero G. (2020). The Nurses No-One Remembers: Looking for Spanish Nurses in Accounts of the Spanish Civil War (1936-1939). Nurs Hist Rev. Sep 1;28(1):63-92. doi: 10.1891/1062-8061.28.63
Sadurní-Bassols, C., Gallego-Caminero, G., & Galbany-Estragués, P. (2023). Fanny Bré in the Spanish Civil War (1936–1939): The meaning of nursing care in the international brigades. Nursing Inquiry, 30, e12559. https://doi.org/10.1111/nin.12559
Vogel, L. (2008). Spanish Civil War Surgeon. American Journal of Public Health. 98, 2147_2147. https://doi.org/10.2105/AJPH.2007.133645