Γράφει ο Μιχάλης Τζάνογλος

Ερώτηση: Τι κοινό μπορεί να έχουν το ποδοσφαιράκι, ο Ισπανικός Εμφύλιος, ένας αναρχικός ποιητής, ο Τσέ Γκεβάρα, η Φρίντα Κάλο και μία αεροπειρατεία;

Απάντηση: Τον Αλεχάντρο Κάμπος Ραμίρεζ ή αλλιώς Αλεχάντρο Φινιστέρε.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Τα παιδικά χρόνια

Το 1919, και συγκεκριμένα στις 6 Μαΐου, γεννήθηκε στο χωριό Φινιστέρε ή Φιστέρα όπως είναι στη γαλικιανή διάλεκτο (Finisterre, στα Ισπανικά σημαίνει «το τέλος της γης») ο Αλεχάντρο Κάμπος Ραμίρεζ (Alejandro Campos Ramirez), ένα από τα δέκα παιδιά του ραδιοτηλεγραφητή του φάρου του χωριού.

Όταν ο Αλεχάντρο ήταν πέντε χρόνων η οικογένεια μετακόμισε στη Λα Κορούνια όπου ο πατέρας του έστησε μια μικρή βιοτεχνία παπουτσιών. Στα 15 του έφυγε για να σπουδάσει αρχιτεκτονική στη Μαδρίτη, αλλά η σχέση του με τον πατέρα του δεν πρέπει να ήταν ιδιαίτερα καλή καθώς ο τελευταίος έφτασε σε σημείο να καταγγείλει το γιο του στην αστυνομία για την κλοπή ενός κοσμήματος και να του κόψει το εισόδημα. Σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή, ο πατέρας του σταμάτησε να τον χρηματοδοτεί όταν η βιοτεχνία του χρεοκόπησε. Ό,τι και να ισχύει, ο Αλεχάντρο αναγκάστηκε να εργάζεται για να επιβιώνει και να πληρώνει τα έξοδα της σχολής του. Ήταν μάλιστα τέτοια η ανέχειά του που συχνά κοιμόταν στο δρόμο ή σε σκαλιά εκκλησιών.

«Ένας γιός υπόδειγμα»

Αρχικά εργάστηκε στη σχολή που φοιτούσε διορθώνοντας  τις εργασίες των μικρότερων μαθητών και στη συνέχεια σαν οικοδόμος και σαν στοιχειοθέτης σε ένα από τα τυπογραφεία της αναρχοσυνδικαλιστικής Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (CNT) όπου έβρισκαν δουλειά πολλοί έφηβοι, οι οποίοι δεν είχαν άλλο τρόπο για να επιβιώσουν. Στη Μαδρίτη γνώρισε τον αναρχικό ποιητή Πέδρο Λουίς ντε Γκάλβεθ (1882-1940) που τον μύησε αρχικά στον αναρχισμό και τον έφερε σε επαφή με την CNT. Στα χρόνια πριν από τον εμφύλιο ο Αλεχάντρο εργάστηκε ακόμα και σαν χορευτής φλαμένκο στο θίασο της σπουδαίας Αργεντίνας ηθοποιού και χορεύτριας Σέλια Γκάμεζ Καράσκο (1905 –1992), ενώ παράλληλα είχε αρχίσει να γράφει ποιήματα, ένα από τα οποία, με τίτλο «Cambadiños», δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Vida Gallega (Ζωή της Γαλικίας, τεύχος 643, 10 Οκτωβρίου 1935).

Περιοδικό Vida Gallega (#643, 10/10/1935)

 Ο Ισπανικός Εμφύλιος

Το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου το 1936 τον βρήκε να επιμελείται και να πουλά στους δρόμους της Μαδρίτης ένα περιοδικό με λογοτεχνικό και πολιτικό περιεχόμενο για νέους, το Paso a la Juventud (Βήμα στη Νεολαία). Πολύ συχνά υπέγραφε τα κείμενά του με το ψευδώνυμο Αλεχάντρο Φινιστέρε ή Αλεξάντερ ντε Φιστέρα. Την ίδια εποχή γνώρισε τον ποιητή Λεόν Φελίπε (1884-1968) που το μίσος του για την αστική κοινωνία και η πεποίθησή του ότι η ποίηση θα μπορούσε να φέρει την επανάσταση σε έναν άδικο κόσμο επηρέασαν βαθιά τον νεαρό Αλεχάντρο και συνέβαλαν ώστε να αναπτύξει τον ελευθεριακό του χαρακτήρα.

Ο ποιητής León Felipe στην εκδήλωση της CNT στον κινηματογράφο Coliseum της Βαρκελώνης

Το 1936 εξέδωσε στις εκδόσεις Unguina της Μαδρίτης την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Cantos Quintos (Πέμπτα Τραγούδια)

Με το ξέσπασμα του εμφυλίου κατατάχθηκε στις αναρχικές πολιτοφυλακές που εντάχθηκαν στο 5o Σύνταγμα (Quinto Regimiento de Milicias Populares) και συμμετείχε στις μάχες για την υπεράσπιση της Μαδρίτης. Το 5ο Σύνταγμα, αν και ήταν δημιούργημα του Κομμουνιστικού Κόμματος (PCE), αρχικά συμπεριέλαβε μαχητές και από άλλες πολιτικές ομάδες έπειτα από ένα δημόσιο κάλεσμα που δημοσιεύτηκε στο πρώτο τεύχος της εφημερίδας Milicia Popular (Λαϊκή Πολιτοφυλακή).

Η δημόσια πρόσκληση στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας Milicia Popular

Τον Νοέμβριο του 1936, στη διάρκεια ενός βομβαρδισμού της Μαδρίτης από τους στασιαστές του Φράνκο, ο Αλεχάντρο βρέθηκε θαμμένος κάτω από τα ερείπια του σπιτιού όπου έμενε. Είχε τραυματιστεί σοβαρά στο πόδι και λίγες μέρες αργότερα μεταφέρθηκε στη Βαλένθια και στη συνέχεια στο παλιό αριστοκρατικό ξενοδοχείο Colònia Puig στο βουνό Μονσεράτ της Καταλονίας που είχε μετατραπεί σε νοσοκομείο στεγάζοντας κυρίως τραυματισμένα παιδιά, πολλά από τα οποία είτε είχαν αποκτήσει μόνιμη αναπηρία όπως ο Αλεχάντρο, είτε είχαν ακρωτηριαστεί.

 Το «ποδοσφαιράκι»

Εκεί λοιπόν, και επηρεασμένος από το πινγκ-πονγκ, δηλαδή από το επιτραπέζιο τένις, ο Αλεχάντρο επινόησε ένα παιχνίδι για όλα εκείνα τα παιδιά που ενώ αγαπούσαν το ποδόσφαιρο δεν θα μπορούσαν ποτέ να παίξουν.

Έτσι, με τη βοήθεια του φίλου του και μαραγκού του νοσοκομείου, του Βάσκου Φρανθίσκο Χαβιέρ Αλτούνα που είχε καταφύγει στη Καταλονία κυνηγημένος από τους φασίστες, σχεδίασε και κατασκεύασε με ξύλο πεύκου και με μεταλλικές ράβδους το παιχνίδι που όλοι σήμερα γνωρίζουμε σαν «ποδοσφαιράκι».

Σε μία συνέντευξη που παραχώρησε στην εφημερίδα La Vanguardía της Βαρκελώνης το 2004, ο Αλεχάντρο περιέγραψε την ιστορία ως εξής: «Ήταν το 1937. Μου άρεσε το ποδόσφαιρο αλλά ήμουν κουτσός και δεν μπορούσα να παίξω. Περισσότερο όμως υπέφερα βλέποντας τα τραυματισμένα ή ακρωτηριασμένα αγόρια που δεν μπορούσαν να παίξουν μπάλα όπως τα άλλα παιδιά και έτσι είπα στον εαυτό μου: αφού υπάρχει πινγκ πονγκ, πρέπει να υπάρχει και επιτραπέζιο ποδόσφαιρο! Πήρα λοιπόν μερικές σιδερένιες ράβδους και ένας Βάσκος ξυλουργός επίσης πρόσφυγας, ο Χαβιέρ Αλτούνα, σκάλισε τους μικρούς ξύλινους παίκτες. Κατασκεύασε το πλαίσιο του τραπεζιού από ξύλο πεύκου και μια μπάλα με ένα χοντρό κομμάτι καταλανικό φελλό. Αυτό επέτρεπε να έχουμε καλύτερο έλεγχο της μπάλας, να την μπλοκάρουμε και να την κάνουμε να σπινάρει…»

Πιτσιρίκια που παίζουν ποδοσφαιράκι κάπου στην Ισπανία (δεκαετία 1960)

Η αλήθεια είναι ότι αντίστοιχες προσπάθειες για επιτραπέζιο ποδόσφαιρο είχαν γίνει και παλιότερα, όπως αυτή του Γερμανού Μπρότο Βάχτερ το 1930, του Γάλλου Λισιέν Ροζενγκάρ (1881–1976), επίσης στα τέλη της δεκαετίας του ’30, αλλά και ακόμα παλιότερες όπως αυτή του Βρετανού Χάρολντ Σιρλς Θόρτον το 1923. Όμως αυτό που τελικά επικράτησε ήταν το ποδοσφαιράκι του Αλεχάντρο επειδή ο εφευρέτης είχε προσπαθήσει να προσδώσει ρεαλιστικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα οι φιγούρες των παικτών.

Το 1937, κατόπιν προτροπής του αναρχικού Χοάν Μπουσκέτς, του επικεφαλής της CNT-FAI (Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας - Αναρχική Ομοσπονδία Ιβηρικής) στο χωριό Μονιστρόλ ντε Μονσεράτ, ο Αλεχάντρο κατέθεσε την εφεύρεσή του και εξασφάλισε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Μαζί με την πατέντα για το ποδοσφαιράκι καταχώρησε και άλλη μία ιδέα του που αφορούσε ένα πετάλι, το οποίο θα χρησιμοποιούσαν οι μουσικοί για να αλλάζουν εύκολα τις σελίδες στις παρτιτούρες χωρίς να χρειάζεται να χρησιμοποιούν τα χέρια τους. Το πετάλι αυτό το κατασκεύασε για να το δωρίσει στον έρωτά του, μία νοσηλεύτρια του Colònia Puig που στον ελεύθερο χρόνο της έπαιζε πιάνο προσφέροντας στιγμές χαλάρωσης στους ασθενείς.

Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Monistrol της Βαρκελώνης, το βιβλίο του Seis danzas catalanas (Έξι Καταλάνικοι Χοροί).

Το πιάνο του Colònia Puig σήμερα στο εγκαταλειμμένο ξενοδοχείο

 Προσφυγιά και Φυλακή

Το 1938, πριν το τέλος του εμφυλίου, ανήμπορος να πολεμήσει αφού υπέφερε ακόμα από το τραυματισμένο του πόδι του, ο Αλεχάντρο αποφάσισε να διασχίσει τα Πυρηναία και να καταφύγει στη Γαλλία. Μέχρι να φτάσει εκεί, σε μία από τις πολλές καταρρακτώδεις βροχές που συνάντησε, τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας που είχε στις τσέπες του έγιναν χαρτοπολτός και καταστράφηκαν.

Η «φιλοξενία» των Γάλλων στα στρατόπεδα προσφύγων αλλά και η νοσταλγία για τους δικούς του, τον έκαναν να αποφασίσει να επιστρέψει στην Ισπανία μέσω της Ανδόρας. Εκεί σκόπευε να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική αλλά με το που γύρισε πίσω, το φρανκικό καθεστώς τον συνέλαβε και αφού κρατήθηκε για τέσσερεις μήνες σε ένα μπουντρούμι στη πόλη Φερόλ της Γαλικίας, στάλθηκε να υπηρετήσει στις αφρικανικές στρατιωτικές μονάδες στο Μαρόκο. Στη διάρκεια των τεσσάρων χρόνων που έμεινε στην Αφρική και όσο διάστημα δεν ήταν φυλακισμένος ασχολήθηκε με τη γλώσσα, την ιστορία και την τέχνη των Αράβων.

Το 1943 επέστρεψε στην Ισπανία με αλλαγμένο όνομα δίνοντας μια σειρά από λαογραφικές ομιλίες, συμμετέχοντας σε ποιητικές βραδιές και φεστιβάλ ποίησης, αλλά και σε ραδιοφωνικές εκπομπές σε όλη τη χώρα.

To 1947, εξαιτίας των συνεχιζόμενων διώξεων των αναρχικών από το καθεστώς και επειδή ο ίδιος ήταν χαρακτηρισμένος, αποφάσισε να μεταναστεύσει στη Γαλλία. 

Στη Γαλλία

Στο Παρίσι, έπιασε δουλειά στο ραδιόφωνο και παράλληλα συμμετείχε στη συντακτική μάδα του περιοδικού L' Espagne Républicaine (Η Δημοκρατική Ισπανία), το οποίο μεταξύ άλλων φιλοξενούσε στις σελίδες του άρθρα από σημαντικούς Ισπανούς αναρχικούς και όχι μόνο, όπως η αναρχοσυνδικαλίστρια Φεντερίκα Μοντσενί (1905-1994) ή ο αντισταλινικός κομμουνιστής και πρώην μαχητής του φιλοτροτσκιστικού POUM (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενότητας) Βίκτωρ Άλμπα (1916-2003).

Μέσα από τη σχέση του με το περιοδικό ο Αλεχάντρο είχε την ευκαιρία να γνωρίσει μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα της εξόριστης ισπανικής τέχνης όπως η τσιγγάνα χορεύτρια Κάρμεν Αμάγια (1913-1963) και ο Πάμπλο Πικάσο (1881-1973), μία γνωριμία που εξελίχθηκε σε πολύ δυνατή φιλία, που κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής του μεγάλου Ισπανού ζωγράφου. Ο Πικάσο μάλιστα εικονογράφησε την ποιητική συλλογή του Αλεχάντρο με τίτλο Cantos Rodados (Κυλιόμενα Τραγούδια) που εκδόθηκε το 1950 στη Ρώμη από τον εκδοτικό οίκο Danesi και επανεκδόθηκε το 1992 από τις ελευθεριακές εκδόσεις Libertarias Prodhufi. Το 1947 εξέδωσε στις εκδόσεις Combat την ποιητική συλλογή Cantos esclavos. Versos del buen y mal humor (Σκλαβωμένα τραγούδια. Στίχοι καλής και κακής διάθεσης).

Κάρτα του Πικάσο στον Φινιστέρε (1963)

Cantos Rodados (Libertarias Prodhufi, 1992)

Όσα χρόνια έλειπε στην Ισπανία, ο φίλος του και παλιός μαχητής του POUM, Μάγι Μουντανέρ, προσπάθησε να εκδώσει πάλι το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για το ποδοσφαιράκι στο όνομα του Αλεχάντρο αλλά χωρίς επιτυχία αφού στη Γαλλία υπήρχε ήδη η πατέντα του Ροζενγκάρ. Τελικά, έπειτα από πολλές προσπάθειες και με τη βοήθεια της Διεθνούς Ένωσης Προσφύγων, ο Αλεχάντρο κατάφερε να πληρωθεί ένα μέρος των δικαιωμάτων του από μία εταιρεία που παρήγαγε και πουλούσε το «ποδοσφαιράκι» και έτσι να αποκτήσει ένα σημαντικό χρηματικό ποσό.

Στις αρχές του 1949 o Αλεχάντρο προσκλήθηκε στο Διεθνές Λαογραφικό Συνέδριο και στη συνέχεια, τον Μάρτιο, βρέθηκε στο Μόντε Κάρλο για να παρακολουθήσει την πρεμιέρα του μπαλέτου Del amor y de la muerte, drama ballet en seis cuadros (Της αγάπης και του θανάτου, χορευτικό δράμα σε έξι πράξεις) που ήταν βασισμένο στο ομότιτλο έργο του και που το παρουσίαζε η διάσημη χορευτική ομάδα Marqués de Cuevas. Η πλοκή του έργου είχε αποσπάσει το ενδιαφέρον της Ταμάρα Τουμάνοβα (1919 –1996), πρώτης χορεύτριας της ομάδας, η οποία αποφάσισε να συμπεριλάβει το έργο ανάμεσα σε σπουδαία έργα που παρουσίαζαν όπως η Λίμνη των Κύκνων και ο Καρυοθραύστης του Τσαϊκόφσκι. Λίγους μήνες αργότερα το μπαλέτο έκανε πρεμιέρα και στη Βαρκελώνη με τόση επιτυχία που ανέβηκε ξανά το 1950.

Σε ένα από τα ταξίδια του στην Ιταλία ο Αλεχάντρο γνωρίστηκε με τη νεαρή σοπράνο Μαρία Καλογεροπούλου, ή οποία σύντομα θα γινόταν γνωστή με το καλλιτεχνικό της ψευδώνυμο Μαρία Κάλλας (1923-1977).

Το πρόγραμμα της παράστασης Del amor y de la muerte, drama ballet en seis cuadros (1950)

Η μετανάστευση στη Λατινική Αμερική

Με τα χρήματα που κατάφερε να συγκεντρώσει από το «ποδοσφαιράκι», ο Αλεχάντρο αναχώρησε για τη Λατινική Αμερική όπου ήδη είχαν μεταναστεύσει πολλοί εξόριστοι Ισπανοί.

Αρχικά πήγε στο Κίτο του Ισημερινού και εκεί ίδρυσε το περιοδικό Ισημερινός 0°0´0´´, Επιθεώρηση της Παγκόσμιας Ποίησης (Ecuador 0°0´0´´, Revista de Poesía Universal), ένα σημείο αναφοράς για τους Ισπανούς πολιτικούς εξόριστους.

Το 1952, κατόπιν παρότρυνσης του πρέσβη της Γουατεμάλας στον Ισημερινό, εγκαταστάθηκε στο Ακρωτήριο της Αγίας Μαρίας στη Γουατεμάλα και άνοιξε ένα κατάστημα παιχνιδιών μαζί με τα αδέρφια του. Εκεί βρήκε το χρόνο να τελειοποιήσει το «ποδοσφαιράκι», χρησιμοποιώντας μαόνι για τους παίκτες και το τραπέζι και καλής ποιότητας σουηδικό ατσάλι με το οποίο κατασκεύασε τηλεσκοπικές ράβδους. Παράλληλα προσπάθησε να προωθήσει στην αγορά και άλλες παρόμοιες εφευρέσεις όπως το «επιτραπέζιο μπάσκετ» και η «επιτραπέζια ναυμαχία», οι οποίες όμως δεν βρήκαν σχεδόν καμία απήχηση.

Παίζοντας ποδοσφαιράκι με τον Τσε

Το 1954, μέσω της αδερφής του που ήταν φίλη με τη σύντροφο και αργότερα σύζυγο του Τσε Γκεβάρα, Χίλντα Γκαντέα Ακόστα (1925 –1974), ο Αλεχάντρο γνωρίστηκε με τον Τσε με τον οποίο έγιναν πολύ καλοί φίλοι και συχνά περνούσαν την ώρα τους άλλοτε συζητώντας και άλλοτε παίζοντας «ποδοσφαιράκι». Όπως έλεγε αργότερα ο Αλεχάντρο, αυτός και ο Τσε είχαν παρόμοιο στυλ παιξίματος αλλά στους μεταξύ τους αγώνες ο χαμένος ήταν πάντα ο Τσε. Εκείνη όμως που ποτέ δεν κατάφερε να κερδίσει κανείς τους ήταν την Χίλντα.

Χίλντα & Τσε

Η παθιασμένη σχέση με τη Φρίντα Κάλο

Δεν είναι σίγουρο πότε έγινε η πρώτη γνωριμία ανάμεσα στον Αλεχάντρο Φινιστέρε και τη Φρίντα Κάλο (1907-1954). Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, ίσως γνωρίστηκαν το 1938 στο Παρίσι στη διάρκεια μιας έκθεσης έργων της Κάλο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι η πρώτη τους γνωριμία έγινε το 1944, όταν σε ένα σύντομο ταξίδι στο Μεξικό η ζωγράφος του παραχώρησε συνέντευξη, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Rueca. Η ερωτική τους σχέση φαίνεται να ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1948 στη πόλη του Μεξικού ένα βράδυ που συναντήθηκαν στη ταβέρνα La bomba atómica (Η Ατομική Βόμβα).

Η συνέντευξη της Φρίντα Κάλο στο περιοδικό Rueca (1944)

Η σχέση αυτή ήταν ένα πολύ καλά κρυμμένο μυστικό ανάμεσά τους και έγινε γνωστή μόνο δέκα χρόνια μετά το θάνατο του Φινιστέρε, όταν βρέθηκε ένα κιβώτιο με επιστολές και έργα που του είχε στείλει η Κάλο την άνοιξη του 1954, αλλά και η αλληλογραφία τους τελευταίους μήνες της ζωής της, με το τελευταίο γράμμα να έχει σταλεί λίγες μόνο ημέρες πριν τον θάνατό της.

Ο Αλεχάντρο Φινιστέρε από ένα λεύκωμα της Φρίντα Κάλο

Σελίδες από τα ερωτικά γράμματα

Στα γράμματα αυτά η Κάλο απευθύνεται στον Άλεξ (όπως της άρεσε να τον αποκαλεί) με μεγάλο πάθος και ερωτισμό αλλά και με στοργή. «Λατρεμένε μου μικρέ ποιητή, θαυμαστέ μου κοινωνικέ αγωνιστή» («mi adorado niño poeta, mi admirado luchador social»), «Αλεχάντρο Τέλος της Γης – αγαπημένο μου μωρό» («Alejandro Fin de Tierra - mi niño amado»), «Θέλω να σε φαω…» («Te quiero comer…»), «Είμαι η τέλεια γυναίκα για να αγαπάς, ένας αναστεναγμός, μια ανάσα νωρίς το πρωί» («Soy la mujer perfecta a quien amar, un suspiro, un jadeo en la madrugada»), «Ο θάνατος έρχεται, έρχεται να κρύψει αυτό που ανακαλύψαμε μαζί, το απέραντο πάθος …» («la muerte ya viene, viene a esconder lo que juntos descubrimos, la inmensa pasión …»).

Αριστερά μία προσωπογραφία του Φινιστέρε με ένα δακρυσμένο μάτι στο μέτωπο που «βλέπει» τη Φρίντα Κάλο (1952), επάνω δεξιά το κουτί με ζωγραφισμένο ένα έμβρυο και κάτω δεξιά το εσωτερικό του κουτιού που απεικονίζει τον Φινιστέρε σαν περήφανο ελάφι.

Όμως το περιεχόμενο των επιστολών όπως και τα έργα δεν αφορούσαν αποκλειστικά τη σχέση της με τον Αλεχάντρο, αλλά ολόκληρη τη ζωή της, τα πάθη της, τις αντιφάσεις της, τους έρωτές της, τις αγωνίες της, τα καλά κρυμμένα μυστικά της. Στο τελευταίο της γράμμα προς τον Αλεχάντρο που γράφτηκε λίγες μόνο εβδομάδες πριν πεθάνει, η Κάλο έγραφε:

«… όλα τα αντικείμενα που σου έχω στείλει, τα γράμματά μου, τα βιβλία μου, οι συνθέσεις μου, τα μοντέλα, τα κολάζ, οι πίνακές μου, οι ακουαρέλες μου, οι φωτογραφίες μου... Φύλαξέ τα σαν θησαυρό και σκέψου ότι είναι σαν το Κουτί της Πανδώρας, ότι εκεί μέσα κρύβονται όλα τα κακά, αλλά τελικά είναι η κρυμμένη βαθιά μέσα σου ευτυχία και όταν εσύ ή κάποιος άλλος θελήσει να μάθει για μένα, βγάλτε τα, κοιτάξτε τα, φιλήστε τα, χαϊδέψτε τα, αγαπήστε τα, και τότε εγώ θα είμαι πλάι σου να με αγαπάς και να σε αγαπώ».

Η Φρίντα Κάλο λίγο πρίν τον θανατό της

Κάποια από τα γράμματα ήταν γραμμένα σε σελίδες από το συνταγολόγιο της γιατρού που τη φρόντιζε στο νοσοκομείο. Ανάμεσά τους ήταν και ένα κατάλογος με είκοσι εραστές της (άνδρες και γυναίκες), σε σειρά ανάλογα με το πόσο σημαντικοί ήταν για εκείνη. Ο Αλεχάντρο βρισκόταν στην τρίτη θέση πίσω από τον Ντιέγκο Ριβέρα (1886-1957), το σημείο αναφοράς της, και τον Αλεχάντρο Γκόμεζ Αρίας (1906-1990), τον πρώτο της εραστή από τα χρόνια των σπουδών της. Στην ενδέκατη θέση υπήρχε το όνομα Piochitas («κατσικάκι»), το χαϊδευτικό με το οποίο η Φρίντα Κάλο αποκαλούσε τον Τρότσκι.

Η λίστα με τους εραστές

Ο Φινιστέρε σκόπευε να πάει στο Μεξικό όπου τον περίμενε η Κάλο για να ζήσουν μαζί. Όμως το στρατιωτικό πραξικόπημα που τον Ιούνιο του 1954 ανάτρεψε με τις ευλογίες της CIA τον νόμιμα εκλεγμένο αριστερό πρόεδρο της Γουατεμάλας Γιάκομπο Άρμπενζ, αλλά και η υγεία της Κάλο ανέτρεψαν τα σχέδιά τους. H τελευταία δημόσια εμφάνιση της Φρίντα Κάλο πραγματοποιήθηκε στις 2 Ιουλίου 1954, σε μια συγκέντρωση διαμαρτυρίας ενάντια στην αμερικάνικη στήριξη του πραξικοπήματος στη Γουατεμάλα.

Η αεροπειρατεία

Την άνοιξη του 1954, ο Ισπανός δημοκρατικός πρέσβης στη Γουατεμάλα (μία από τις λίγες χώρες που αναγνώριζαν ακόμη την Ισπανική Δημοκρατία) προέβλεπε ότι θα ξεσπούσε πραξικόπημα από τη CIA και ζήτησε από τον Αλεχάντρο να μεταφέρει κάποια εμπιστευτικά έγγραφα στο Μεξικό. Ο Αλεχάντρο δέχτηκε επειδή, πέρα από τους προφανείς πολιτικούς λόγους, ήθελε να εγκατασταθεί στο Μεξικό για να είναι μαζί με τη Φρίντα Κάλο. Όμως το «Πραξικόπημα της Μπανάνας» του χάλασε τα σχέδια. Μερικούς μήνες αργότερα και συγκεκριμένα στις 7 Δεκεμβρίου 1954, ο Αλεχάντρο συνελήφθη και τον Φεβρουάριο της επόμενης χρονιάς ξεκίνησαν οι διαδικασίες για την απέλασή του. 
Τον Νοέμβριο, διατάχθηκε η κατάσχεση των περιουσιακών του στοιχείων και ένα μήνα αργότερα κατηγορήθηκε για απάτη, επίθεση και απειλές. Με την ανοχή, αν όχι με τη βοήθεια των πραξικοπηματιών, πράκτορες του στρατηγού Φράνκο, τον απήγαγαν και τον επιβίβασαν σε ένα αεροπλάνο της Iberia με προορισμό την Μαδρίτη. Την ώρα της πτήσης ζήτησε να πάει στην τουαλέτα και αφού τύλιξε ένα σαπούνι σε ασημόχαρτο βγήκε στο διάδρομο του αεροπλάνου φωνάζοντας «Είμαι Ισπανός πρόσφυγας και με έχουν απαγάγει», απειλώντας δήθεν να ανατινάξει το αεροπλάνο. Με τον τρόπο του κατάφερε είτε να πάρει με το μέρος του το πλήρωμα και τους επιβάτες είτε απλώς να τους φοβίσει και με τη βοήθειά τους οδήγησε το αεροπλάνο στον Παναμά όπου αποβιβάστηκε.
Η ενέργεια αυτή ήταν η πρώτη μεταπολεμική αεροπειρατεία που πραγματοποιήθηκε στην Λατινική Αμερική.

Η απέλαση του Φινιστέρε σε εφημερίδα της εποχής

Η ζωή στο Μεξικό

Από τον Παναμά ο Αλεχάντρο βρέθηκε στη Κόστα Ρίκα και από στις αρχές του 1957 έφτασε στο Μεξικό όπου έζησε για τα επόμενα είκοσι χρόνια. Στο Μεξικό ίδρυσε τον εκδοτικό οίκο Editorial Finisterre Impresora δημοσιεύοντας περισσότερα από 200 βιβλία λατινοαμερικανικής μυθοπλασίας και ποίησης, αλλά και έργα Ισπανών εξόριστων, ιδίως από τη Γαλικία. Παράλληλα, άρχισε να αρθρογραφεί στο περιοδικό El Nacional. Εκεί γνώρισε τον Μεξικάνο ποιητή και διπλωμάτη Οκτάβιο Παζ (1914 –1998) και συνάντησε ξανά τον παλιό του φίλο και ποιητή Φελίπε. Ανέλαβε τη δημοσίευση του έργου του και μετά τον θάνατό του το 1968 τη διατήρηση της πολιτιστικής του κληρονομιάς.

Ο Αλεχάντρο ταξίδευε συχνά δίνοντας διαλέξεις σε διάφορα μέρη όπως στις Αντίλλες, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Αγγλία, την Ολλανδία, τη Γαλλία και την Ελβετία. Επίσης ταξίδεψε στη Σενεγάλη, τη Γουιάνα και την Αϊτή για να μελετήσει το πρόβλημα της αποικιοκρατίας και να το γνωστοποιήσει με δημοσιεύσεις του στην Αργεντινή, το Μεξικό και τη Γαλλία.

Το 1959 εξέδωσε ταυτόχρονα στο Μεξικό στις εκδόσεις Gaita y Menhir και στη Γουατεμάλα στις δικές του εκδόσεις Ecuador 0°0'0″ τη ποιητική του συλλογή με τον προκλητικό τίτλο Café, coñac y puro. Mierda y otros poemas (Καφές, κονιάκ και πούρο. Σκατά και άλλα ποιήματα).

Το 1973 ο Αλεχάντρο συγκέντρωσε στην πόλη του Μεξικού και συγκεκριμένα στο πάρκο Τσαπουλτεπέκ λογοτέχνες από την Λατινική Αμερική, ντόπιους και από την  ισπανική διασπορά, αλλά και από την Ισπανία, σε ένα μεγάλο αφιέρωμα, φόρο τιμής στον Φελίπε, ενώ έγιναν τα αποκαλυπτήρια ενός αγάλματος του ποιητή που είχε φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Χουλιάν Μαρτίνεζ Σότο (1921-2000).

Εκδόσεις του Φινιστέρε

Η επιστροφή στην Ισπανία

Σε ένα από τα συνηθισμένα του ταξίδια στην Ισπανία τον Δεκέμβριο του 1975 τον συνέλαβαν και καταδικάστηκε από το Δικαστήριο Δημόσιας Τάξης σε φυλάκιση ενός έτους. Η σύλληψη έγινε με ένταλμα που είχε ζητήσει ο ίδιος ο Φράνκο και το οποίο εκκρεμούσε από το 1972. Αιτία ήταν η αλληλογραφία ανάμεσα στον Φινιστέρε και τον ιστορικό τέχνης και γλωσσολόγο Αμέρικο Κάστρο (1885-1972) όταν προετοίμαζαν την έκδοση από τον Φινιστέρε του βιβλίου του Κάστρο με τίτλο De la España que aún no conocía (Από την Ισπανία που ακόμα δεν γνώριζα). Την περίοδο εκείνη, ο Κάστρο είχε επιστρέψει στην Ισπανία και η και τα γράμματα στέλνονταν μέσω μιας από τις αδερφές του Αλεχάντρο. Εκείνη μέσα στην αφέλειά της, φανέρωσε το περιεχόμενο των γραμμάτων στον πνευματικό της όταν πήγε να εξομολογηθεί, χωρίς να ξέρει ότι ο παπάς ανήκε στον στενό κύκλο των ανθρώπων που σύχναζαν στο Παλάθιο ντελ Πάρδο, το σπίτι δηλαδή του δικτάτορα. Τελικά, ο Αλεχάντρο έμεινε στη φυλακή μόνο πέντε ημέρες αφού απελευθερώθηκε χάρη στη γενική αμνηστία που ακολούθησε τον θάνατο του Φράνκο.

Το 1977 ο Αλεχάντρο παντρεύτηκε τη σοπράνο Μαρία Χερέρο Παλάθιος με την οποία έζησε όλη την υπόλοιπη ζωή του.

Τη επόμενη χρονιά αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στην Ισπανία και εκεί έπεισε τον εκδοτικό οίκο Alianza (Συμμαχία) να ανατυπώσει το έργο του Φελίπε. Έγραψε μια σειρά δοκίμια για αυτόν και πέτυχε να αναγνωριστεί διεθνώς ως αυθεντία του έργου του Φελίπε. Το 2002 πούλησε το αρχείο του Φελίπε που το αποτελούσαν 2.500 χειρόγραφα και πολλοί πίνακες στον δήμο της Θαμόρα, την ιδιαίτερη πατρίδα του ποιητή, με την υπόσχεση της δημιουργίας ενός δημοτικού μουσείου. Όταν αυτό δεν έγινε, ο Φινιστέρ εγκαταστάθηκε στη Θαμόρα και προσπάθησε είτε μέσα από προσωπικές επαφές είτε με καυστικά και μαχητικά άρθρα να διασώσει και να διατηρήσει την παραμελημένη κληρονομιά του ποιητή που σάπιζε από την υγρασία μέσα σε κουτιά σε αποθήκες.

Ο Αλεχάντρο Κάμπος Ραμίρεζ-Φινιστέρε πέθανε στη Θαμόρα στις 9 Φεβρουαρίου 2007 και όταν αποτεφρώθηκε οι στάχτες του σκορπίστηκαν στον ποταμό Ντουέρο.

Το σπίτι στη Φιστέρα που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Φινιστέρε

Λίγο πριν τον θάνατό του είχε εμπιστευτεί την 400 σελίδων αυτοβιογραφία του που της είχε δώσει τον τίτλο Bajo vientos, mareas y pechelingue (Κάτω από ανέμους, παλίρροιες και πειρατές) στη Κάρμεν Μπάλσεϊς (1930 –2015) που είχε ένα από τα σημαντικότερα πρακτορεία στην Ισπανία και αντιπροσώπευε σημαντικούς Ισπανούς και Λατινοαμερικάνους λογοτέχνες. Όμως, εξαιτίας κακών χειρισμών από τη πλευρά του πρακτορείου, η χήρα του Φινιστέρε, δεν συμφώνησε με τη δημοσίευσή και πήρε στη κατοχή της όλο το υλικό.  

Σε όλη του τη ζωή ο Αλεχάντρο έμεινε αφοσιωμένος στους κοινωνικούς αγώνες, διατηρώντας μέχρι το τέλος της ζωής του την απέχθεια προς τα κράτη, τις δομές τους και τους πολιτικούς, παρόλο που αρκετές φορές συνεργάστηκε μαζί τους. Όσοι τον γνώριζαν έλεγαν ότι ήταν ένας σεμνός άνθρωπος που σπανίως περιαυτολογούσε. Αν και έγραψε ποίηση, ο ίδιος αποκαλούσε τα ποιήματά του «απλούς στίχους».  Ήταν μέλος της Εταιρείας Δραματικών Συγγραφέων και Συνθετών της Γαλλίας, της Μεξικάνικης Ένωσης Δημοσιογράφων, της Μεξικάνικης Ένωσης Συγγραφέων, του Εθνικού Επιμελητηρίου της Βιομηχανίας Γραφικών Τεχνών, του Εθνικού Επιμελητηρίου της Εκδοτικής Βιομηχανίας του Μεξικού. Επίσης, ήταν από τα ιδρυτικά μέλη της βραχύβιας Γενικής Ένωσης Βιομηχάνων της Γουατεμάλας που ιδρύθηκε το 1948 και διαλύθηκε το 1954 μετά το πραξικόπημα.

Όσο για το ποδοσφαιράκι, ήταν και είναι ένα παιχνίδι το οποίο αγαπήθηκε από όλο τον κόσμο, μικρούς και μεγάλους, πλούσιους και φτωχούς, δυνάστες και επαναστάτες.

Ο Χουάν Κάρλος της Ισπανίας, στα μαθητικά του χρόνια στα 50's	Ο Αλεχάντρο Φινιστέρε με μία παρέα νεαρών
Κάπου στο Μπραχάμι τη δεκαετία του '70 (imaginistes)	Πιτσιρίκια στην Αφρική
Ο Πάπας Φραγκίσκος στο χωριό SOS στη Ρώμη (2016)	Μαραντόνα, Πελέ & Ζιντάν (2010)

Σημειώσεις

Η λίστα της Φρίντα Κάλο

1. Ντιέγκο Ριβέρα (Diego Rivera, 1886-1957) – Μεξικάνος κομμουνιστής ζωγράφος, γνωστός κυρίως για τις τοιχογραφίες του με θέματα παρμένα από τη προκολομβιανή περίοδο. Ήταν ο επίσημος σύντροφος ζωής της Φρίντα Κάλο από το 1929 μέχρι το τέλος της ζωής της.
2. Αλεχάντρο Γκόμεζ Αρίας (Alejandro Gómez Arias, 1906-1990) – Ο πρώτος της εραστής από τα χρόνια των σπουδών της. Ήταν μαζί της τον Σεπτέμβριο του 1925 όταν έπαθε το ατύχημα που της άφησε μόνιμη αναπηρία και ήταν αυτός που πίεσε τους γιατρούς να ασχοληθούν μαζί της, όταν όλοι την είχαν ξεγραμμένη.
3. Αλεχάντρο Φινιστέρε (Alejandro Finisterre, 1919-2007) – Ο δικός μας.
4. Χοσέ Μπαρτολί (Josep Bartolí, 1910-1995) – Ισπανός συγγραφέας, ζωγράφος και σκιτσογράφος που πήρε μέρος στον Ισπανικό εμφύλιο μέσα από τις τάξεις της UGT και που βρέθηκε αυτοεξόριστος στο Μεξικό το 1943. Με τον Φινιστέρε τους συνέδεε μια δυνατή φιλία η οποία είχε ξεκινήσει όταν βρέθηκαν μαζί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Γάλλων.
5. Ρικάρντο Αρίας Βίνιας (Ricardo Arias Viñas) – Ένας ακόμα Ισπανός πρόσφυγας (και φίλος του Φινιστέρε) που η Φρίντα Κάλο προσπάθησε να του βρει δουλειά στην Φορντ εκμεταλλευόμενη τη φιλία της με τον Έντσελ Φόρντ (Edsel Ford, 1893-1943), το γιό του ιδρυτή της αυτοκινητοβιομηχανίας και προέδρου της από το 1919, με τον οποίο το ζεύγος Ριβέρα-Κάλο είχε γνωριστεί το 1932 όταν βρέθηκαν στο Ντητρόιτ.
6. Λούτσα Ρέγιες (Lucha Reyes, 1906-1944) – Μεξικάνα τραγουδίστρια και ηθοποιός.
7. Ζυλιέν Λεβύ (Julien Levy, 1906-1981) – Σημαντικός γκαλερίστας που έδινε βήμα σε σουρεαλιστές και αβαν γκάρντ καλλιτέχνες στις δεκαετίες του ‘30 και του ‘40 και ο οποίος φιλοξένησε την πρώτη ατομική έκθεση της Κάλο στη Νέα Υόρκη το 1938.
8. Τσαμπέλα Βιγιασενιόρ (Isabela “Chabela” Villaseñor, 1909-1953) – Μεξικάνα γλύπτρια και ζωγράφος.
9. Ματσίλα Αρμίδα Βάζ (Machila Armida Baz, 1921-1979) – Μεξικάνα ζωγράφος που ανάμεσα σε άλλα, αφιερώθηκε και στη μελέτη και διατήρηση της προκολομβιανής παραδοσιακής μεξικάνικης κουζίνας.
10. Λεβύ (επανάληψη)
11. Πιοτσίτας (“Piochitas”, 1879-1940) – Ο Λέων Τρότσκι.
12. Νίκολας Μάρευ (Nickolas Muray, 1892-1965) – Σημαντικός Ούγγρος φωτογράφος.
13. Ισαμου Νογκούτσι (Isamu Noguchi, 1904–1988) – Ιαπωνικής καταγωγής Αμερικάνος γλύπτης.
14. (Κενή θέση)
15. Μαρία Φέλιξ (María Félix, 1914 –2002) - Μεξικάνα ηθοποιός και τραγουδίστρια. Μια από τις πιο επιτυχημένες καλλιτέχνιδες σινεμά στη Λατινική Αμερική και μία από τις ομορφότερες ηθοποιούς της Χρυσής Εποχής του μεξικανικού κινηματογράφου τις δεκαετίες του 1940 και του 1950.
16. Τσαβέλα Βάργκας (Chavela Vargas, 1919-2012) – Μεξικάνα τραγουδίστρια, γεννημένη στη Κόστα Ρίκα.
17. Τσαμπέλα Βιγιασενιόρ (επανάληψη)
18. Μαρτίτα (Martita) – Άγνωστο όνομα. Μάλλον ήταν το υποκοριστικό κάποιας από τις ερωμένες της.
19. Φρανσίσκο Ντοσαμαντες (Francisco Dosamantes, 1911-1986) – Μεξικάνος ζωγράφος που έγινε γνωστός για τα κοινωνικά και αντιφασιστικά θέματα που είχαν τα έργα του.
20. Τζούντιθ Φερέτο (Judith Ferreto) – Η νοσοκόμα από την Κόστα Ρίκα, που φρόντιζε τη Φρίντα Κάλο τα τελευταία χρόνια της ζωής της. Το 2018 γυρίστηκε σε σκηνοθεσία και σενάριο της Ishtar Yasin, η ταινία Dos Fridas που ήταν βασισμένη στις αναμνήσεις της Τζούντιθ Φερέτο.
21. Μπαντίντα (“Bandida” Graciela Olmos (1895-1962) – Μεξικάνα επαναστάτρια, εργάτρια του έρωτα, προαγωγός, λαθρέμπορος ναρκωτικών και τραγουδίστρια.

Κύριες πηγές

Alejandro Finisterre: la increíble vida del gallego que inventó el futbolín 

El poeta del fin del mundo Inventó el metegol a los 17 y le ganó al Che, Frida lo amó, secuestró un avión y editó a todos

Finisterre, Alejandro, 1919-2007 (libcom.org)

¡ FUTBOLÍN !

Adiante Diario

Εποχή - Η ιστορία του αναρχικού ποιητή που «ανακάλυψε» το ξύλινο ποδοσφαιράκι! (άρθρο του Μάκη Διόγου)

 ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΕΧΤΙΚΑ:

Frida Kahlo: Δεν μου καίγεται καρφάκι τι πιστεύει ο κόσμος...

Αναρχικοί εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο...

Ο αναρχικός παιδαγωγός Φρανθίσκο Φερέρ, το Μοντέρνο Σχολείο και η Τραγική Εβδομάδα της Βαρκελώνης...

Η αναρχική προέλευση των αργεντίνικων γλυκισμάτων...

Αναρχικές χοροεσπερίδες και μια φυσιολογική ζωή στο Λονδίνο...

Ζαζού: Οι αντιφασίστες επαναστάτες «ρόκερ» της Γαλλίας στον καιρό του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου...

 Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι: «Πολεμάμε και ταυτόχρονα κάνουμε επανάσταση!»