Γράφει ο Γιάννης Καστανάρας
"Όταν πάψουμε να λατρεύουμε τον Θεό και τους εκμεταλλευτές, μόνο τότε θα ζήσουμε συντροφικά με αμοιβαίο σεβασμό και αγάπη" (Φρανθίσκο Φερέρ)
Σήμερα ο Φρανθίσκο Φερέρ (Francisco Ferrer i Guàrdia, 1859–1909) αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους παιδαγωγούς στην ιστορία και το έργο του Η Προέλευση και τα Ιδανικά του Μοντέρνου Σχολείου θεωρείται πρωτοποριακό στις μέρες μας, πόσον μάλλον στην εποχή που γράφτηκε. Ο Φερέρ ήταν ένας αναρχικός στοχαστής και οραματιστής μιας καλύτερης κοινωνίας και όπως ήταν φυσικό η παιδαγωγική του μέθοδος προκάλεσε τη μήνη του βαθιά καθολικού ισπανικού κράτους με αποτέλεσμα να εκτελεστεί ως "αιρετικός", κατηγορούμενος για μια εξέγερση στην οποία ο ίδιος ούτε καν συμμετείχε.
Ο Φερέρ γεννήθηκε στην μικρή καταλανική πόλη Αλέγια, κοντά στην Βαρκελώνη, από γονείς πιστούς καθολικούς, αλλά πριν καν ενηλικιωθεί ήταν ήδη αφοσιωμένος δημοκράτης και οπαδός του ελεύθερου πνεύματος χάρη στην επιρροή ενός ελευθερόφρονα θείου του. Για την δράση του δίπλα στον ριζοσπάστη δημοκρατικό ηγέτη Μανουέλ Ρούιζ Θορίγια, εξορίστηκε το 1885 στο Παρίσι μαζί με την σύζυγό του Τερέζα Σανμαρτί και τις τρεις κόρες τους, κερδίζοντας τον επιούσιο με παράδοση μαθημάτων ισπανικής. Εκεί ήρθε σε επαφή με Γάλλους ριζοσπάστες, αλλά και εξόριστους αναρχικούς και σοσιαλιστές συμπατριώτες του, μυήθηκε στον γαλλικό τεκτονισμό της «Μεγάλης Ανατολής» και συμμετείχε στην Δεύτερη Διεθνή.
Το 1899 πήρε διαζύγιο από την Τερέζα (που είχε φύγει στην Ουκρανία με έναν Ρώσο αριστοκράτη, παίρνοντας μαζί της και την μικρή Σολ) και μετά από λίγο νυμφεύθηκε με πολιτικό γάμο την εύπορη Παριζιάνα δασκάλα Λεοπολδίνη Μπονάρ, ένθερμη οπαδό της ελεύθερης σκέψης), ενώ μία επίσης εύπορη και προοδευτική μαθήτριά του που πέθανε ξαφνικά τον Μάρτιο του 1901, του κληροδότησε ένα εκατομμύριο χρυσά φράγκα υπό τον όρο να ανοίξει μη-θρησκευτικά προοδευτικά σχολεία στην Ισπανία.
Το πρώτο Μοντέρνο Σχολείο (La Escuela Moderna) του Φερέρ άνοιξε στη Βαρκελώνη το 1902 προκαλώντας εξαρχής αντιδράσεις επειδή ήταν μεικτό, σε μια χώρα όπου η εκπαίδευση των γυναικών ήταν σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο της ισπανικής αστικής τάξης και αριστοκρατίας. Σύντομα ο αριθμός των Μοντέρνων Σχολείων πολλαπλασιάστηκε φτάνοντας τα σαράντα στην καταλανική πρωτεύουσα, ενώ ογδόντα άλλα σχολεία υιοθέτησαν τα εγχειρίδιά του. Ο Φερέρ χαρακτήριζε τη θρησκεία "αρχαίο λάθος" και ο στόχος του ήταν μια απροκατάληπτη εκπαίδευση ανώτερου επιπέδου σε μια Ισπανία όπου σχεδόν ο μισός πληθυσμός ήταν κυριολεκτικά αναλφάβητος. Δίδασκε τον φυσικό κόσμο, την ισότητα, τη ζωή και την αγάπη, πλημμυρίζοντας το μυαλό των παιδιών με δέος και έμπνευση.
"Είμαστε πεπεισμένοι ότι στο μέλλον η φύση της εκπαίδευσης θα είναι εντελώς αυθόρμητη. Οπωσδήποτε αυτό δεν είμαστε ακόμα σε θέση να το υλοποιήσουμε, αλλά η εξέλιξη των μεθόδων προς μια ευρύτερη κατανόηση των φαινομένων της ζωής, και το γεγονός ότι οι πρόοδοι προς την τελειότητα σημαίνουν το ξεπέρασμα των περιορισμών - όλα αυτά δηλώνουν ότι έχουμε δίκιο να ελπίζουμε στην απελευθέρωση του παιδιού μέσω της επιστήμης".
Το Μοντέρνο Σχολείο, δίδασκε στα παιδιά ότι ο μιλιταρισμός είναι ένα έγκλημα, ότι η άνιση κατανομή του πλούτου ήταν κατάφωρη αδικία, ότι το καπιταλιστικό σύστημα έβλαπτε τους εργάτες και ότι η πολιτική ηγεσία ήταν ανεύθυνη. Είχε κάθε δικαίωμα σύμφωνα με τον Ισπανικό νόμο να διαδίδει τις ιδέες του, όπως κάθε άνθρωπος στην Αγγλία και στη Γερμανία. Αυτό που απαγορευόταν ήταν να διδάσκει στα παιδιά πως όταν μεγάλωναν έπρεπε να αντιμετωπίζουν το βιομηχανικό και πολιτικό σύστημα με τη βία. Ο Ferrer όμως, όχι μόνο δεν δίδασκε κάτι τέτοιο, αλλά ήταν και εντελώς αντίθετος Έτρεφε μια παθιασμένη αποστροφή απέναντι στην άγνοια, τη φτώχεια και την εξαθλίωση της ζωής μιας μεγάλης μερίδας εργατών. Ήταν επίσης αναρχικός, με την έννοια που δίνει στον όρο ο Τολστόι.
"Η αποστολή του Μοντέρνου Σχολείου δεν περιορίζεται στη συµβολή του στην εξάλειψη της θρησκευτικής προκατάληψης από το μυαλό των ανθρώπων. [...] Εάν οι εργαζόµενοι απαλλάσσονται από τη θρησκευτική προκατάληψη, αλλά δια-τηρούν εκείνη της ιδιοκτησίας, εάν οι εργάτες πιστεύουν στην προφητεία που ισχυρίζεται πως θα υπάρχουν πάντα φτωχοί και πλούσιοι, εάν η ορθολογική αγωγή περιορίζεται στο να διαδίδει υγιεινές και επιστηµονικές γνώσεις και να προετοιµάζει καλούς υπαλλήλους και καλούς εργαζόµενους, σε αυτή την περίπτωση θα µπορέσουµε να ζήσουµε µεταξύ άθεων, περισσότερο ή λιγότερο καλά, αλλά δεν θα πάψουµε να είµαστε υποδουλωµένοι στο κεφάλαιο. Το Μοντέρνο Σχολείο επιδιώκει να παλέψει ενάντια σε όλες τις προκαταλήψεις, οι οποίες καθιστούν δύσκολη την ολοκληρωτική χειραφέτηση του ατόµου και γι’ αυτό υιοθετεί τον ουµανιστικό ορθολογισµό»..
Ο Francisco Ferrer πάνω από όλα ήταν επαναστάτης. Το Μοντέρνο Σχολείο ήταν ένα σχολείο χειραφέτησης, όπου το παιδί εξασκούσε την κριτική ικανότητα που θα του έδινε την ελευθερία να απορρίπτει διαστρεβλωμένες αντιλήψεις της κυρίαρχης ιδεολογίας. Το σχέδιο όμως του Ferrer δεν εξαντλήθηκε στον σχολικό τομέα. Επεκτάθηκε σε ένα ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό πεδίο, ιδρύοντας έναν εκδοτικό οίκο που δημοσίευε επαναστατικά κείμενα, μπροσούρες, εκλαϊκευμένα επιστημονικά βιβλία και περιοδικά. Τις Κυριακές στο χώρο του σχολείου πραγματοποιούντανδιαλέξεις σε ενήλικες στο πνεύμα των λαϊκών πανεπιστημίων.
Στις 31 Μαΐου 1906, o αναρχικός Μateo Morral αποπειράθηκε να δολοφονήσει τον Αλφόνσο ΙΓ' της Ισπανίας πετώντας μια βόμβα στην άμαξα που μετέφερε τον βασιλιά αμέσως μετά την τελετή του γάμου του. Το κράτος θεώρησε υπεύθυνο τον Φερέρ χωρίς καμία εξήγηση, τον συνέλαβε, και έκλεισε τα σχολεία του. Ωστόσο, στη δίκη που ακολούθησε ο αναρχικός παιδαγωγός απαλλάχθηκε από τις κατηγορίες και αφού απελευθερώθηκε από τη φυλακή στις 12 Ιουνίου 1907 λόγω παντελούς έλλειψης στοιχείων που θα μπορούσαν να στηρίξουν μία κατηγορία σε βάρος του και επανέλαβε τη λειτουργία των σχολίων του, επέστρεψε στο Παρίσι Από εκεί ταξίδεψε σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και ίδρυσε την «Διεθνή Ένωση για την Ορθολογική Εκπαίδευση των Παιδιών» με επίτιμο πρόεδρο τον Γάλλο διανοούμενο και συγγραφέα Ανατόλ Φρανς. Το 1908 άρχισε να εκδίδει το περιοδικό «L’ Ecole Renovee» με στόχο την ανταλλαγή ιδεών μεταξύ των προοδευτικών εκπαιδευτικών διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών, σύντομα όμως συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε να επηρεάζει εξ αποστάσεως την εκπαιδευτική κατάσταση της πατρίδας του και τελικά επέστρεψε στην Καταλονία.
Ο Φερέρ ενώ αποβιβάζεται από την κλούβα για το πρώτο του δικαστήριο, 1906
«Η εκπαίδευση σημαίνει σήμερα δαμάζω, εκπαιδεύω, εξημερώνω. Έχει μια και μόνο πολύ συγκεκριμένη ιδέα και θέληση, να κάνει τα παιδιά να συνηθίσουν στην υπακοή, να πιστεύουν και να σκέφτονται ακολουθώντας τα κοινωνικά δόγματα που επικρατούν. Δεν ενδιαφέρεται να υποστηρίξει την αυθόρμητη ανάπτυξη των ικανοτήτων του παιδιού, δεν το αφήνει ελεύθερο να αναπτύξει τις φυσικές του ανάγκες , τις πνευματικές και ηθικές. Πρόκειται μόνο να τους επιβάλει μια διαφορετική σκέψη έτσι ώστε να διατηρηθεί για πάντα το σημερινό καθεστώς , θέλει να δημιουργήσει ένα άτομο στενά προσαρμοσμένο στον κοινωνικό μηχανισμό. Επαναλαμβάνω το σχολείο δεν είναι τίποτα άλλο από ένα όργανο καταπίεσης στα χέρια των κυβερνώντων. Αυτοί δε θέλησαν ποτέ την ανύψωση του ατόμου, αλλά τις υπηρεσίες του, γι αυτό είναι μάταιο να ελπίζεις στα κατασκευασμένα από την εξουσία σχολεία».
Ο Φερέρ (στο βάθος) στο δικαστήριο, 1906
Όμως τα γεγονότα έτρεχαν με ιλιγγιώδεις ρυθμούς και όταν η παραπαίουσα ισπανική αυτοκρατορία απώλεσε τις αποικίες της στην Κούβα, το Πουέρτο Ρίκο και τις Φιλιππίνες, αποφάσισε να ασχοληθεί με κάτι πιο κοντινό και έτσι κατέλαβε το Μαρόκο στη βορειοδυτική Αφρική. Στις 11 Ιουλίου 1909, η κυβέρνηση άρχισε να στρατολογεί κόσμο σε μια ύστατη προσπάθεια να διατηρήσει το ιμπεριαλιστικό προφίλ της έστω και στο Μαρόκο. Όμως τα σχέδιά της ματαιώθηκαν όταν χιλιάδες γυναίκες κατέλαβαν τις αποβάθρες εμποδίζοντας την αναχώρηση των πλοίων με τους στρατιώτες, ενώ η Γενική Απεργιακή Επιτροπή κάλεσε χιλιάδες εργοστασιακούς εργάτες να απεργήσουν. Σύντομα οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας πήραν βίαιο χαρακτήρα ενάντια σε μια τυραννική κυβέρνηση και στον καταπιεστικό ρωμαιοκαθολικισμό. Το αποκορύφωμα της εξέγερσης ήταν η η Τραγική Εβδομάδα.
Οδόφραγμα των εργατών κατά την Τραγική Εβδομάδα
Από τις 25 Ιουλίου έως τις 2 Αυγούστου 1909, άνδρες και γυναίκες έδωσαν πραγματικές μάχες ενάντια στην καταπίεση, πυρπολώντας ογδόντα εκκλησίες, ανατινάζοντας σιδηροδρόμους και πραγματοποιώντας επιθέσεις σε στρατώνες της πόλης. Οι εργάτες της Βαρκελώνης ύψωσαν οδοφράγματα και εμπόδισαν την είσοδο του στρατού στην πόλη. Οι στρατιώτες στασίασαν και αρνήθηκαν να πυροβολήσουν εναντίον του πλήθους, αλλά τελικά η κυβέρνηση, με τη βοήθεια πυροβολικού και μονάδων από άλλες περιοχές της χώρας, κατέλαβε την πόλη δολοφονώντας περισσότερους από εξακόσιους εργάτες. Ως αποτέλεσμα της γενικής κατακραυγής για τις εκτελέσεις, η συντηρητική κυβέρνηση του Ισπανού πρωθυπουργού Μάουρα κατέρρευσε.
Στη διάρκεια των γεγονότων της Τραγικής Εβδομάδας, ο Φερέρ βρισκόταν μακριά από τη Βαρκελώνη, παρ' όλα αυτά κατηγορήθηκε ως επικεφαλής και υποκινητής της εξέγερσης. Το δικαστήριο ήταν μια παρωδία από την αρχή ως το τέλος και όταν ο Ferer ζήτησε να κληθούν μάρτυρες υπεράσπισης, ο δικαστής δεν τους επέτρεψε να καταθέσουν. Κάποιοι συγκατηγορούμενοί του τον κατήγγειλαν Ferer για να γλιτώσουν το τομάρι τους και να αθωωθούν. Το δικαστήριο έκρινε ένοχο τον παιδαγωγό και τον καταδίκασε σε θάνατο. Λίγο αργότερα και παρά το διεθνές κίνημα διαμαρτυρίας (ακόμα και στην Θεσσαλονίκη με μια μαζική κοινή διαδήλωση της σοσιαλιστικής Φεντερσιόν και των τεκτόνων), ο πενηντάχρονος Φερέρ οδηγήθηκε στα αναχώματα της φυλακής Montjuich όπου το εκτελεστικό απόσπασμα περίμενε για να εκτελέσει την ποινή του. Όταν τον ρώτησαν ποια είναι η τελευταία του επιθυμία, εκείνος απάντησε : «Θα ήθελα, αν είναι δυνατόν, να μην εκτελεστώ γονατιστός και να μη μου δέσετε τα μάτια». Πριν ακουστεί ο κρότος των πυροβολισμών, ο Ferer φώναξε στους εκτελεστές του: «Παιδιά μου, κοιτάξτε με καλά. Δεν είναι δικό σας το φταίξιμο, είμαι αθώος. Ζήτω το Μοντέρνο Σχολείο!»
Αποκλεισμός του λιμανιού της Βαρκελώνης, ενάντια στην επιστράτευση
Λίγο καιρό αργότερα, ο πάπας Πίος Ι΄ έστειλε ένα σπαθί με χρυσή λαβή και εγχάρακτους τους «ιερούς» χαιρετισμούς του, εν είδη ευχαριστίας προς τον στρατιωτικό εισαγγελέα που είχε ζητήσει το θάνατο του Φερέρ.
Ο Φερέρ ήταν ένας αναρχικός πασιφιστής, ένας σπουδαίος άνθρωπος που είχε προκαλέσει επανάσταση στο μυαλό των παιδιών ανοίγοντάς τους νέους κόσμους για την κατανόηση του σύμπαντος και των συνανθρώπων τους. Αρνήθηκε να υποκύψει σε έναν θεό, ο οποίος μέσα στη μοχθηρότητά του ζητούσε την εκτέλεση των αιρετικών και των επαναστατών και την αιώνια τιμωρία τους. Ύψωσε το ανάστημά του στην αδικία και τον σκοταδισμό, παραμένοντας μέχρι τέλους πιστός στις ελευθεριακές αρχές και πεποιθήσεις του. Όπως, άλλωστε, έγραψε η Έμα Γκόλντμαν, "Η παιδαγωγική αλήθεια του Φερέρ παραμένει ζωντανή, ενώ η εποχή των δημίων του έχει παρέλθει οριστικά"...
ΔΙΑΒΑΣΤΕ:
Το Μοντέρνο Σχολείο. Η καταγωγή και τα ιδανικά του, του Francisco Ferrer i Guardia, (Εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες, 2021)
Οι Ισπανοί Αναρχικοί - Τα Ηρωικά Χρόνια 1868-1936
ΑΚΟΥΣΤΕ:
Εκπομπή για τα μοντέρνα σχολεία του Φερέρ
Γιάννης Καστάναρας
Ο Γιάννης Καστάναρας είναι καθ' έξιν και κατ΄ επάγγελμα slacker, συνεκδότης και executive producer (ο,τι κι αν σημαίνει αυτό το πράγμα) του φανζίν Merlin's Music Box.
Γιάννης Καστάναρας
Ο Γιάννης Καστάναρας είναι καθ' έξην και καθ΄ επάγγελμα slacker, συνεκδότης και executive producer (ο,τι κι αν σημαίνει αυτό το πράγμα) του φανζίν Merlin's Music Box.
Γιάννης Καστάναρας
Ο Γιάννης Καστάναρας είναι καθ' έξην και καθ΄ επάγγελμα slacker, συνεκδότης και executive producer (ο,τι κι αν σημαίνει αυτό το πράγμα) του φανζίν Merlin's Music Box.
