γράφει η ΡΟΖΙΝΑ ΜΠΕΡΚΝΕΡ (μεταφράστρια)
από τις εκδόσεις ΒΙΒΛΙΟΠΕΛΑΓΟΣ
Μετάφραση: Γιάννης Καστανάρας, Ροζίνα Μπέρκνερ
Επιμέλεια: Μιχάλης Πρωτοψάλτης, Ροζίνα Μπέρκνερ
Επίμετρο για τον Μάρεϊ Μπούκτσιν: Μάκης Κορακιανίτης
Το κύριο ερώτημα που επιχειρεί να απαντήσει ο Μάρεϊ Μπούκτσιν στο συγκεκριμένο έργο του και που ουσιαστικά απασχολεί όλους όσοι έχουν ενδιαφερθεί, αγαπήσει και εμπνευστεί από το ελευθεριακό πείραμα που διαδραματίστηκε στην Ισπανία και κατέληξε σε μια επαναστατική, κοινωνική εξέγερση είναι το γιατί εκεί, γιατί στην Ισπανία; Γιατί και πώς σε μια τόσο άνισα διαρθρωμένη χώρα από κοινωνική, πολιτική και γεωγραφική ακόμη σκοπιά οι αντεξουσιαστικές και αναρχικές ιδέες που έφερε μαζί του ο Τζουζέπε Φανέλι, ο οπαδός και σύντροφος του Μπακούνιν, το 1868 ρίζωσαν, άνθισαν και δημιούργησαν ένα πρωτόγνωρο στην ιστορία των ανθρώπων περιβάλλον;
Σίγουρα η απάντηση δεν είναι μόνο μια αλλά οφείλεται σε πολλούς και αλληλεπιδρώντες παράγοντες. Μια εξήγηση βρίσκεται στη διαμόρφωση και διάρθρωση της Ισπανίας δια μέσου των αιώνων, στην ύπαρξη των pueblos που φέρουν μια κληρονομιά αυτοδιοίκησης και αυτοοργάνωσης και οι καταβολές τους ανάγονται στην εποχή της μαυριτανικής εισβολής. Pueblo στα ισπανικά σημαίνει χωριό και λαός. Ο Μπούκτσιν τα παραβάλλει με τις δημοκρατικές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας καθώς επρόκειτο για αυτόνομες κοινότητες διαρθρωμένες σε ανθρώπινη κλίμακα με συνοχή, αλληλεγγύη και αυτοδιαχείριση. Η αυτονομία τους ήταν σε πολλές περιπτώσεις επικυρωμένη με fueros (προνόμια) που τους είχαν παραχωρήσει οι Καθολικοί βασιλείς Ισαβέλλα και Φερδινάνδος προκειμένου να τους προσεταιριστούν στον αγώνα κατά των Μαυριτανών, για την Ανάκτηση. Αποτελούσαν ένα γόνιμο έδαφος για να ριζώσουν από την πρώτη στιγμή οι αναρχικές ιδέες. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως αρχικά μεγαλύτερη ανταπόκριση βρήκαν στην Ανδαλουσία, το πιο εύφορο τμήμα της νότιας Ισπανίας, όπου από τη μια υπήρχαν λίγοι φεουδάρχες με απέραντες εκτάσεις (latifundia) στην ιδιοκτησία τους και από την άλλη ένα τεράστιο πλήθος ακτημόνων αγροτών. Στον αντίθετο πόλο βρισκόταν η βόρια Ισπανία όπου η γαιοκτησία χαρακτηριζόταν από «μικρά, καλά οργανωμένα αγροκτήματα», απουσία μεγάλων ιδιοκτησιών και μια σχετικά άνετη συμβίωση των γαιοκτημόνων, αγροτών και εργατών γης, που στην εποχή των μεγάλων και διαρθρωτικών αλλαγών του 19ου αιώνα, όσον αφορά στην εκβιομηχάνιση, ώθησε τους κατοίκους αυτής της περιοχής σε μια προσκόλληση στο παρελθόν, και επηρεασμένοι από την καθολική εκκλησία και ένα βαθύ συντηρητισμό, αποτέλεσαν τη «μεγαλύτερη και μοναδική δεξαμενή πολιτικής αντίδρασης». Στο κέντρο, τόσο από γεωγραφική όσο και από πολιτική άποψη, ήταν οι μεγάλες εκτάσεις της Μεσέτα, και η κεντρική κυβερνητική εξουσία της Μαδρίτης που λειτουργούσε ενάντια στις αυτονομιστικές τάσεις των περιφερειών, κάτι που είναι ορατό ακόμη και σήμερα.
Το αναρχικό κίνημα από το ξεκίνημά του ως και την κορύφωσή του κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου 1936-1939 είχε πολλές αυξομειώσεις ακολουθώντας την πολυτάραχη πολιτική και κοινωνική ζωή της Ισπανίας. Παρά όμως, την κυριολεκτικά εξοντωτική καταστολή που υπέστη σε διάφορες περιόδους, όπως, για παράδειγμα, την περίοδο του Κάνοβας δελ Καστίγιο και αργότερα του Πρίμο δε Ριβέρα, δεν έπαψε να υπάρχει και να ανασυντάσσεται κι αυτό γιατί, όσο και να ακούγεται κοινότοπο, έκφραζε ουσιαστικά την ελπίδα και τη θέληση του ισπανικού λαού για μια καλύτερη ζωή μέσα σε μια κοινωνία που ασφυκτιούσε στη μέγγενη της καθολικής εκκλησίας, του στρατού και ενός ολιγαρχικού με έντονα φεουδαρχικά στοιχεία καθεστώτος.
Οι πρώτοι αναρχικοί, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, άνθρωποι αυτοδίδακτοι και γεννημένοι μέσα από τους εξαθλιωμένους αγρότες και προλετάριους, ήταν «εκείνοι που είχαν ιδέες» («los que tienen ideas») και χαρακτηριστική αρετή τους ήταν η αξιοπρέπεια (dignidad), ποιότητα συνυφασμένη με τον ισπανό εξεγερμένο. Πέρα από την πολιτική προπαγάνδα και ακτιβισμό, προωθούσαν δραστήρια μια διαφορετική στάση σε κάθε όψη της καθημερινότητάς τους. «Για εκείνους η επανάσταση ήταν πάνω απ’ όλα ένας μεγάλος ηθικός μετασχηματισμός που αναμενόταν να απελευθερώσει τα άτομα, να αποκαταστήσει την ελευθερία τους και τον αυθορμητισμό της εξέλιξής τους». Ήταν κατά του αλκοόλ, του καπνίσματος και της πορνείας πιστεύοντας πως η χρήση τους αποκοίμιζε και εξαθλίωνε περαιτέρω τους προλετάριους. Ήταν υπέρ της ισοτιμίας αντρών και γυναικών και της ελεύθερης έκφρασης της σεξουαλικότητας αλλά κατά των πολυγαμικών σχέσεων καθώς πίστευαν ότι οι τελευταίες υπονόμευαν την ισοτιμία των δύο φύλων ιδίως εις βάρος των γυναικών. Αρνιόντουσαν να συνάψουν γάμο με βάση τους νόμους ή να δηλώσουν τα παιδιά τους στο ληξιαρχείο καθώς δεν ήθελαν καμία σχέση με το κράτος ή την εκκλησία. Ήδη από το 1910 η CNT εξέδιδε φυλλάδια σχετικά με την αντισύλληψη. Ήταν υπέρ του γυμνισμού και της επιστροφής στη φύση, έκαναν καμπάνια κατά του βάρβαρου σπορ της ταυρομαχίας. Το κύριο βάρος της δουλειάς τους έπεφτε στον τομέα της μόρφωσης καθώς όλο το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας τελούσε υπό την αυστηρή κηδεμονία και έλεγχο της καθολικής εκκλησίας. Φτάνει μόνο να αναφέρουμε ότι στις αρχές του 20ου αιώνα, το 70% των Ισπανών ήταν αναλφάβητοι Οι αναρχικοί άρχισαν πρώτοι να εκδίδουν επιστημονικά φυλλάδια και έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Δημιούργησαν αρχικά τα εργατικά κέντρα (centro obreros) που μετεξελίχτηκαν στα Αθήναια (athenaeum) και όπου πέρα από χώροι συγκέντρωσης των εργατών ήταν λέσχες επιμόρφωσης όπου γινόντουσαν μαθήματα, συζητήσεις για λογοτεχνικά ή επιστημονικά θέματα.
Μέσα στα πλαίσια αυτού του κλίματος που έσφυζε από δημιουργικότητα και ζωντάνια ο Φρανθίσκο Φερέρ «ένας φιλοσοφημένος αναρχικός – ακρατιστής» δημιούργησε στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα το Σύγχρονο Σχολείο (Escuela Moderna) ένα πρωτοποριακό εκπαιδευτήριο και εκπαιδευτικό σύστημα για την εποχή του, πηγή έμπνευσης για μεταγενέστερες αντιαυταρχικές μεθόδους εκπαίδευση όπως το Σάμερχιλ, όπου καθιερώθηκε η μεικτή εκπαίδευση, καταργήθηκαν οι σωματικές εξευτελιστικές τιμωρίες, οι βαθμοί, οι έπαινοι ή οι εξετάσεις και καλλιεργήθηκε μια επιστημονική εκπαίδευση πέρα από «θρησκευτικές ή πολιτικές προκαταλήψεις» όπως ταυτόχρονα η αλληλεγγύη και η ισότητα μεταξύ των μαθητών. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί ο Φερέρ έγινε το επίκεντρο του μίσους της καθολικής εκκλησίας, υπέστη αμείλικτες διώξεις και τελικά μετά από την Τραγική Εβδομάδα όταν η Βαρκελώνη συνταράχτηκε από μια γενικευμένη απεργία και εξέγερση, συνελήφθη, δικάστηκε και καταδικάστηκε με κατασκευασμένες κατηγορίες και εκτελέστηκε το 1909, κάτι που ξεσήκωσε την παγκόσμια σύγχρονη κοινή γνώμη και έγινε η αιτία της πτώσης της τότε κυβέρνησης Μάουρα.
Τα στοιχεία που διαφοροποιούσαν τον αναρχισμό και τις οργανώσεις του από τις σύγχρονές του σοσιαλιστικές και κομουνιστικές ήταν ακριβώς αυτή η επικέντρωσή του στον άνθρωπο και στην προσωπική του εξέλιξη και ανάπτυξη ως αξία, στην ολική χειραφέτησή (emancipation integral) του από την εξουσία και στην ανάληψη της ευθύνης για τη ζωή του. Ο αναρχισμός εκ των πραγμάτων δεν αποτέλεσε ποτέ δόγμα με συγκεκριμένους κανόνες και στερεότυπα. Στις γραμμές του χωρούσαν φιλειρηνικοί «τολστοϊστές» έως οπαδοί των attentats. Στην Ισπανία, αναδείχτηκαν εμβληματικές μορφές όπως ο Φερμίν Σαλβοτσέα, ο Ανθέλμο Λορένθο, ο Μπουαναβεντούρα Ντουρούτι, όλοι άνθρωποι με εξαιρετική ακεραιότητα και πάθος που με κάποιον τρόπο συμβολίζουν και τις διαφορετικές τάσεις στα πλαίσια της εξέλιξης του αναρχικού κινήματος. Η φιλία, οι κοινές ιδέες και αξίες, η αλληλεγγύη ήταν το συνδετικό υλικό που σχημάτιζε είτε τις «ομάδες συγγένειας» (grupos de afinidad) των μεμονωμένων αγωνιστών που είχαν ήδη αρχίσει να δημιουργούνται από το 1890 είτε τις οργανώσεις της CNT και πολύ περισσότερο της FAI. Ο τρόπος με τον οποίο οργάνωναν το κίνημά τους αντικατόπτριζε τα ιδανικά τους και την κοινωνία που ήθελαν να δημιουργήσουν. Για εκείνους ο σκοπός δεν άγιαζε τα μέσα. Τα μέσα καθόριζαν και το σκοπό. Οι εργάτες της CNT δεν συμπαθούσαν τις απεργίες που είχαν στενά οικονομικά αιτήματα, οργάνωναν απεργίες για «κοινωνικούς λόγους» και ήταν ικανοί να επιδείξουν αμέριστη αλληλεγγύη ακόμη και σε πολιτικούς τους αντιπάλους, όπως στη μονοήμερη γενική απεργία διαμαρτυρίας που διοργάνωσαν για τον Ερνστ Τέλμαν, τον ηγέτη του γερμανικού κομμουνιστικού κόμματος, όταν συνελήφθη από τους ναζί.
Ο Μάρει Μπούκτσιν καταπιάνεται με σεβασμό και αγάπη με τη δημιουργία και την εξέλιξη του αναρχικού κινήματος στην Ισπανία, κάτι που δεν του στερεί, από την άλλη, την κριτική του ματιά. Όπως ο ίδιος μας εξομολογείται στην εισαγωγή του, ο εμφύλιος ισπανικός πόλεμος τον επηρέασε βαθιά και ήταν η αιτία της αλλαγής των μέχρι τότε πολιτικών του πεποιθήσεων. Και όπως λέει ο ίδιος: «Προσπάθησα, αν μη τι άλλο, να εκφράσω μια στοιχειώδη κατανόηση σε αυτούς τους ανθρώπους που αγάπησαν τόσο πολύ την ελευθερία, που προέλασαν, αγωνίστηκαν και πέθαναν κατά χιλιάδες κάτω από τα μαυροκόκκινα εμβλήματα του ισπανικού αναρχοσυνδικαλισμού. Προσπάθησα να αποτίσω φόρο τιμής στον ιδεαλισμό τους χωρίς να κρύψω τις οργανώσεις τους από το φως της καλοπροαίρετης κριτικής».
Ροζίνα Μπέρκνερ
