Φεντερίκα Μοντσένι: Η πρώτη γυναίκα υπουργός στον κόσμο ήταν αναρχική ως το μεδούλι...

Details: Published: Saturday, 29 July 2023 10:41; Written by Γιάννης Καστανάρας

«Η αγάπη για την ελευθερία και η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι τα βασικά στοιχεία της ιδέας του αναρχισμού...» (Φεντερίκα Μοντσένι)

Τον Νοέμβριο του 1936, η Φεντερίκα Μοντσένι, μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του ισπανικού αναρχισμού, έπραξε το αδιανόητο: κατόπιν έγκρισης της αναρχοσυνδικαλιστικής Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργατών (CNT), αποδέχτηκε την πρόσκληση του πρωθυπουργού της χώρας Λάργο Καμπαγιέρο και ανέλαβε το Υπουργείο Υγείας της Ισπανικής Δημοκρατίας. Τρεις ακόμα σύντροφοί της υπουργοποιήθηκαν στα πλαίσια της συνεργασίας των αναρχικών με τη δημοκρατική κυβέρνηση, προκειμένου να ανακοπεί η πορεία του φασισμού στην Ισπανία. Ο εμφύλιος πόλεμος μαινόταν από τις 18 Ιουλίου, όταν στασιαστές στους κόλπους του στρατού με επικεφαλής τον στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο αποφάσισαν να ανατρέψουν τη νομίμως εκλεγμένη κυβέρνηση και να εδραιώσουν ένα ανελέητο δικτατορικό καθεστώς υπό τις ευλογίες της Καθολικής Εκκλησίας, των Ισπανών βιομηχάνων και, φυσικά, των Χίτλερ και Μουσολίνι. Ο ισπανικός λαός, με τη βοήθεια χιλιάδων ξένων αντιφασιστών εθελοντών, αντιστάθηκε...

Ο δρόμος της ζωής της Φεντερίκα χαράχτηκε από πολύ νωρίς χάρη στην καθοριστική επίδραση των γονιών της: του Χουάν Μοντσένι και της Τερέζα Μανέ, δυο Καταλανών δασκάλων που είχαν ασπαστεί τις ελευθεριακές ιδέες και οι οποίοι είχαν γνωριστεί μέσα από την πυρετώδη προπαγανδιστική δράση. Από το 1898 μέχρι το 1905, το ζεύγος εξέδιδε στη Μαδρίτη τη δεκαπενθήμερη 36σέλιδη επιθεώρηση La Revista Blanca, ένα από τα σημαντικότερα αναρχικά έντυπα της εποχής γύρω από την κοινωνιολογία και τις τέχνες. Σύμφωνα με την επαναστατική γραμμή που ακολουθούσε ο πατέρας της, η ανάγκη για γενικευμένη παιδεία σε όλα τα κοινωνικά στρώματα αποτελούσε θεμελιώδη άξονα: η απελευθέρωση των ανδρών και των γυναικών μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσω της απόκτησης γνώσεων. Έτσι, οι γονείς της φρόντισαν να δώσουν στη Φεντερίκα όλα τα αναγκαία εφόδια που θα διαμόρφωναν τις ιδέες της αλλά και ολόκληρη τη ζωή της.

Η Φεντερίκα Μοντσένι Μανέ γεννήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1905 στη Μαδρίτη, καθώς ο πατέρας της είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη Βαρκελώνη μετά τη βομβιστική επίθεση εναντίον της πομπής για τον εορτασμό του Corpus Christi, στις 6 Ιουνίου 1896. Η ενέργεια είχε αποδοθεί σε αναρχικούς, αν και οι όποιες ομολογίες είναι βέβαιο ότι είχαν αποσπαστεί έπειτα από φοβερά βασανιστήρια στα κρατητήρια της αστυνομίας. Πέντε αναρχικοί καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν και άλλοι 67 φυλακίστηκαν.

Η Φεντερίκα ανέπτυξε έναν ισχυρό, ελεύθερο χαρακτήρα που θα καθόριζε το σύνολο της εκπαίδευσής της. Η προσωπική ελευθερία, η πρωτοβουλία στη λήψη αποφάσεων και η επιλογή του τρόπου ζωής της, ήταν τα θεμέλια για τη διάπλαση μιας γυναίκας, η οποία έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις της εποχής. Το θέατρο (εκτός από δάσκαλος και εκδότης, ο πατέρας ήταν και θεατρικός συγγραφέας) αποτέλεσε έναν ακόμη σημαντικό παράγοντα της διαπαιδαγώγησής της και όταν τελικά η Φεντερίκα επέστρεψε στη Βαρκελώνη παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο της πόλης ολοκληρώνοντας μια εκπαιδευτική διαδικασία που την έκανε να ξεχωρίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών της εποχής της.
Οι ομιλίες και τα συλλαλητήρια ήταν άλλο ένα σημαντικό κομμάτι της εφηβείας της. Ήταν μόλις δώδεκα χρονών όταν άρχισε να συνοδεύει τους γονείς της στις αγωνιστικές τους δραστηριότητες, γνωρίζοντας διάφορες προσωπικότητες της ισπανικής πολιτικής και του συνδικαλισμού που αργότερα θα πρωταγωνιστούσαν στην κοινωνική και πολιτική ιστορία της χώρας και που θα μοιράζονταν μαζί της τους ταραχώδεις εργατικούς αγώνες και τον τραγικό εμφύλιο πόλεμο.

«Σήμερα δεν είμαστε ούτε σοσιαλιστές, ούτε αναρχικοί, ούτε κομμουνιστές, ούτε δημοκρατικοί. Σήμερα είμαστε όλοι αντιφασίστες επειδή γνωρίζουμε

πολύ καλά τι αντιπροσωπεύει ο φασισμός!»

Η Φεντερίκα έγραψε το πρώτο της μυθιστόρημα το 1920, σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών και συνέχισε γράφοντας μια εργασία για την Βαρκελώνη της εργατικής τάξης με τίτλο «Η Τραγωδία του Λαού». Τα έκαψε και τα δυο. Στα δεκαεπτά της άρχισε να συνεργάζεται με τον αναρχικό τύπο, γράφοντας με το ψευδώνυμο «Blanca Montsan», επειδή δεν ήθελε να επωφεληθεί από το γνωστό της επώνυμο. Ένα χρόνο αργότερα, το 1923, εντάχθηκε στην αναρχοσυνδικαλιστική CNT (η Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας που τις παραμονές του εμφυλίου πολέμου αριθμούσε πάνω από ενάμιση εκατομμύριο μέλη και είχε μόνο ένα έμμισθο επαγγελματικό στέλεχος – το γραμματέα τηςτης) ως μέλος του συνδικάτου Ποικίλων Επαγγελμάτων του δήμου Σερντανιόλα της Βαρκελώνης. Την ίδια εποχή δέχτηκε πρόταση συνεργασίας από τον Άνχελ Πεστάνια, διευθυντή του κεντρικού οργάνου της συνομοσπονδίας Solidaridad Obrera (Εργατική Αλληλεγγύη), και ανέλαβε να καλύπτει τις κοινωνικές εκδηλώσεις.
Η Φεντερίκα εντάχθηκε επίσης στη συντακτική ομάδα της La Revista Blanca, στη δεύτερη περίοδό του περιοδικού (1923-1936) που είχαν ιδρύσει οι γονείς της και που ήταν πλέον το διμηνιαίο θεωρητικό όργανο του ισπανικού αναρχισμού. Εκτός από τη, το περιοδικό μπορούσε να υπερηφανεύεται για τους άλλους συνεργάτες τους που περιλάμβαναν μεγάλα ονόματα του διεθνούς αναρχισμού όπως οι Σεμπαστιάν Φορ, Μαξ Νετλό, Λουίτζι Φάμπρι, Καμίλο Μπερνέρι, Ρούντολφ Ρόκερ κ.α. Άρθρα και κείμενά της δημοσιεύονταν και στο εβδομαδιαίο αναρχικό περιοδικό El Luchador (Ο Αγωνιστής – ένα έντυπο σάτιρας, κριτικής, διαφώτισης και αγώνα, σύμφωνα με τον υπότιτλό του). Τα δυο αυτά έντυπα πρέπει να δημοσίευσαν πάνω από 600 άρθρα και κείμενα της Μοντσένι.

Στο λογοτεχνικό πεδίο η Φεντερίκα έγραψε περίπου πενήντα διηγήματα για τη La Revista Blanca σε δύο ενότητες με τίτλο La Novela Ideal (Το Ιδανικό Μυθιστόρημα) και La Novela Libre (Το Ελεύθερο Μυθιστόρημα). Δύο από αυτά, το La Victoria (Η Νίκη) και το El hijo de Clara (Ο Γιος της Κλάρας), αφορούσαν το πρόβλημα της απελευθέρωσης των γυναικών, ένα θέμα που θα την απασχολούσε σε όλη της τη ζωή. Ένα άλλο μυθιστόρημα, το La Iindomable (H Αδάμαστη), περιείχε σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικά στοιχεία και, όπως και στα προηγούμενα, την πλοκή διαμόρφωναν η αυτονομία των γυναικών και το δικαίωμά τους στην αυτόνομη βούληση και την ελεύθερη επιλογή.

Από το 1932, μετά την πτώση του δικτάτορα Πρίμο ντε Ριβέρα και την εγκαθίδρυση της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας, η Φεντερίκα Μοντσένι άρχισε να συμμετέχει σε διάφορες πολιτικές περιοδείες που ήταν πολύ συνηθισμένες εκείνα τα χρόνια, με επισκέψεις σε πολλές περιοχές της χώρας για τη διάδοση των συνδικαλιστικών και επαναστατικών ιδεών. Το κύρος της μεγάλωνε διαρκώς. Εκφωνούσε ομιλίες που σύντομα άρχισαν να συγκεντρώνονται κυκλοφορούν σε φυλλάδια. Τον Νοέμβριο του 1933 γέννησε το πρώτο της παιδί (το ονόμασε Βίντα - «Ζωή»), καρπό της ισόβιας σχέσης με τον Καταλανό αναρχικό ακτιβιστή Χερμινάλ Εσγλέας. Αυτό πάντως δεν την απομάκρυνε ούτε από την οργανωτική δουλειά ούτε από τη λογοτεχνική της δραστηριότητα, ούτε όταν γέννησε άλλα δυο παιδιά, τον Χερμινάλ (Ιούνιος 1938) και την Μπλάνκα (1941-1977). Σε αντίθεση με την κομμουνίστρια Ντολόρες Ιμπαρούρι, τη γνωστή «Πασιονάρια», η Μοντσένι δεν εκμεταλλεύτηκε ποτέ τη μητρότητα ως πολιτικό εργαλείο και την κράτησε μέσα στην οικογένεια και σε αυστηρά προσωπικό επίπεδο. Από όλες τις δημοσιευμένες φωτογραφίες της υπάρχει μόνο μια με ένα από τα τρία παιδιά της σε μια πολιτική συγκέντρωση – και αυτό στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Πάντα προσπαθούσε να διαχωρίζει την πολιτική από την οικογένεια και φρόντιζε να περνάει το χρόνο με τα παιδιά της με φυσιολογικές δραστηριότητες.

Σύμφωνα με τη Μοντσένι, η επανάσταση και η εξέλιξη ήταν δομικά στοιχεία στο κυρίαρχο ρεύμα του ισπανικού αναρχικού κινήματος. Πίστευε ότι ο αγώνας όχι μόνο θα επέσπευδε την τελική νίκη αλλά θα τη διασφάλιζε κιόλας. Η επιτυχία δεν ήταν το μοναδικό κριτήριο για μια απεργία, μια εξέγερση ή για μια εκδοτική δραστηριότητα. Όπως πολλοί αναρχικοί, πίστευε ότι αυτή η διαδικασία είχε μεταπτώσεις, πρόοδο και πισωγυρίσματα. Υποστήριζε ότι η εξελικτική διαδικασία ήταν ελλειπτική και όχι μια άμεση διαδικασία. Για τους αναρχικούς, η Δεύτερη Δημοκρατία ήταν απλώς μια συνέχεια του προηγούμενου συστήματος - «το ίδιο σκυλί με διαφορετικό κολάρο». Οι εμπειρίες των αναρχικών στη Δεύτερη Δημοκρατία ήταν αντίστοιχες με εκείνες της Παλινόρθωσης (1874-1931): η ίδια ταξική σύγκρουση, η ίδια κρατική καταστολή, τα ίδια οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Υπήρχαν ατέλειωτα παραδείγματα για αυτό.

Ως δραστήριο μέλος της FAI (Αναρχική Ομοσπονδία Ιβηρικής), του πιο ριζοσπαστικού κομματιού της CNT, η Φεντερίκα διατήρησε μια ανελέητη διαλεκτική αντιπαράθεση με τους πιο μετριοπαθείς συντρόφους της που ήταν γνωστοί ως «Treintistas» επειδή διαφωνούσαν με την όλο και μεγαλύτερη επιρροή που ασκούσε η FAI στη CNT και το 1931 είχαν υπογράψει το «Μανιφέστο των Τριάντα» με αποτέλεσμα να διαγραφούν από τη CNT, να ιδρύσουν το Συνδικαλιστικό Κόμμα και το 1936 να επανέλθουν στη μητρική οργάνωση. Η Μοντσένι προσέγγιζε τις θέσεις πιο ριζοσπαστικών αναρχικών όπως ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι, ο Χουάν Γκαρθία Ολιβέρ, ο Φρανθίσκο Ασκάζο και άλλοι, οι οποίοι στέκονταν απέναντι σε πιο συντηρητικές ηγετικές προσωπικότητες όπως ο Άνχελ Πεστάνια και ο Χοάν Πεϊρό.

Το κρίσιμο ηθικό δίλημμα της συνεργασίας με την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου του πρωθυπουργού Λάργο Καμπαγιέρο, το οποίο αντιμετώπισε η CNT λίγους μήνες μετά την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, επηρέασε σε βάθος τη Φεντερίκα Μοντσένι. Συγκεκριμένα, ήταν μια από τους τέσσερις υπουργούς της CNT που διορίστηκαν ως εκπρόσωποι του συνδικάτου στην κυβέρνηση και ανέλαβαν τα υπουργεία Δικαιοσύνης, Εμπορίου, Υγείας και Βιομηχανίας (οι άλλοι τρεις ήταν ο Γκαρθία Ολιβέρ, ο Χουάν Λόπεθ και ο Χοάν Πεϊρό). Τα ιδεολογικά της ένστικτα και οι πιέσεις που δέχτηκε από τους «πιουρίστες» να αρνηθεί την υπουργική θέση ήταν δύσκολο να ξεπεραστούν. Ωστόσο, σε πείσμα του διχασμού των απόψεων ανάμεσα στις τάξεις των ελευθεριακών, η Φεντερίκα και οι άλλοι τρεις σύντροφοί της αποδέχτηκαν τα χαρτοφυλάκιά τους, θεωρώντας τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση ως μια αναγκαία παρέμβαση για την οργάνωση της άμυνας ενάντια στους στασιαστές στρατιωτικούς.

«Δεν χρειαζόμαστε κανένα μεσσία και καμία άμωμη σύλληψη ενός θεού να μας απειλούν με την κόλαση και το καθαρτήριο»

Έτσι λοιπόν, με την επιβλητική της παρουσία, η Φεντερίκα Μοντσένι έγινε η πρώτη γυναίκα στην ιστορία της Ισπανίας, αλλά και στην παγκόσμια, που ανέλαβε υπουργική θέση. Υπηρέτησε ως υπουργός Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας από τις 4 Νοεμβρίου 1936 έως τις 17 Μαΐου 1937, μολονότι περνούσε μεγάλα χρονικά διαστήματα σε διάφορα πολεμικά μέτωπα για να τονώνει το ηθικό των μαχητών. Παρ’ όλο που στο ταραγμένο πλαίσιο του πολέμου και εν μέσω των ατέλειωτων διενέξεων μεταξύ των κομμάτων στην κυβέρνηση υπήρχαν λίγες ευκαιρίες για σημαντικές μεταρρυθμίσεις από το υπουργείο της, η Φεντερίκα εξέδωσε ένα διάταγμα καταθέτοντας μια πρόταση για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων (που τελικά η κυβέρνηση απέρριψε), ενώ συμπεριέλαβε στις αρμοδιότητές της το έργο της φροντίδας για τους πρόσφυγες πολέμου και ασχολήθηκε με γενικότερα προβλήματα υγιεινής. Δημιούργησε επιτροπές υγείας σε δήμους, νομούς και περιφέρειες που συνδέονταν μέσω του Συμβουλίου Υγείας και του Συμβουλίου Κοινωνικής Πρόνοιας, όπου εκπροσωπούνταν τα συνδικάτα, κέντρα οικογενειακού προγραμματισμού και ψυχοσεξουαλικών συμβουλών (αντισύλληψη, μητρότητα, σεξουαλικότητα), ένα Εθνικό Ινστιτούτο Καρκίνου, ομάδες μελέτης για τα εμβόλια και τις επιδημίες, καθώς και ειδικά τμήματα ψυχιατρικής. Οργάνωσε εκστρατείες για την καταπολέμηση των αφροδίσιων νοσημάτων στα πολεμικά μέτωπα και ψυχαγωγικές λέσχες για μαχητές και στρατιώτες, μαιευτήρια, άσυλα αστέγων, ινστιτούτα επανένταξης αναπήρων και πολλά άλλα. Τα μέτρα που εφάρμοσε η Μοντσένι ήταν πολλαπλά και βαθιά πρωτοποριακά, μερικά από αυτά ακόμα και με τα σημερινά πρότυπα.

Ο κύριος στόχος της Φεντερίκα ήταν η αντικατάσταση της χριστιανικής φιλανθρωπίας και των ιδιωτικών πρωτοβουλιών με μια δημόσια και αποτελεσματική διαχείριση της κοινωνικής βοήθειας, αλληλεγγύης και υγειονομικής περίθαλψης. Για να γίνει αυτό δυνατό, η υπουργός ενσωμάτωσε στην πολιτική της τα αιτήματα των κινημάτων βάσης για τη βελτίωση των συνθηκών της εργατικής τάξης. Η θητεία της στην ισπανική κυβέρνηση είναι ένα παράδειγμα του πώς οι κρατικές πολιτικές μπορούν να επικεντρωθούν στη δημιουργία ενός αποκεντρωμένου και ομοσπονδιακού συστήματος δημόσιας υγείας. Αν και επρόκειτο για μια μεγάλη παραδοξότητα, ήταν η πρώτη φορά που οι οργανωμένες συνδικαλιστικές δυνάμεις παρενέβησαν προς την κατεύθυνση του κράτους παρουσιάζοντας σαφείς ιδέες χειραφέτησης.

Στη διάρκεια του εμφυλίου, η Μοντσένι έγραφε λιγότερο και ανάμεσα στα δοκίμια της περιόδου αξίζει να αναφερθεί το Οι πρόδρομοι: Ανσέλμο Λορένθο, ο άνθρωπος και το Έργο του, μια μελέτη για τον πατέρα του ισπανικού αναρχισμού, η οποία δημοσιεύτηκε δημοσιεύθηκε το 1938. Τους πρώτους μήνες του πολέμου προπαγάνδιζε με ομιλίες τη CNT-FAI και την κοινωνική επανάσταση που πραγματοποιούσε το συνδικάτο και οι αναρχικοί σε πολλές ελεύθερες περιοχές της Ισπανίας, ιδίως στην Καταλονία και την Ανδαλουσία, όπου εργάτες και αγρότες είχαν καταλάβει τα μέσα παραγωγής και τη γη. Το κύρος της ανάμεσα στα λαϊκά στρώματα ενισχύθηκε από την αδιάκοπη παρουσία και αγωνιστική της δράση. Ως υπουργός επιδίωξε τη βελτίωση της θέσης των γυναικών και διόρισε πολλές σε υπεύθυνες θέσεις, κάτι πρωτόγνωρο τουλάχιστον για τα ισπανικά δεδομένα. Βελτίωσε επίσης τις συνθήκες στα ορφανοτροφεία, πρόσφερε ευκαιρίες σε πόρνες να εγκαταλείψουν το επάγγελμά τους και έδωσε έμφαση στις υπηρεσίες αρωγής για τις μητέρες και τα παιδιά. Οι συνάδελφοί της δεν είδαν με καλό μάτι το διορισμό της είτε επειδή ήταν αναρχική είτε επειδή ήταν γυναίκα είτε και για τα δυο. Ούτως ή άλλως, η υπουργική θητεία τους διήρκεσε μόλις έξι μήνες, όταν, τον Μάιο του 1937, οι τέσσερις αναρχικοί υπουργοί παραιτήθηκαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την προσπάθεια (και τελικά, την επιτυχία) της κυβέρνησης, η οποία τελούσε πλέον υπό την επιρροή των κομμουνιστών, να εντάξει βίαια τις αναρχικές πολιτοφυλακές στον τακτικό στρατό, να καταργήσει κολεκτίβες και να καταστείλει το αναρχικό και επαναστατικό κίνημα πριν τη λήξη του εμφυλίου.

Μετά την αποχώρησή της από την κυβέρνηση, η Μοντσένι εγκαταστάθηκε στο Γκουιναρντό (Βαρκελώνη), και συνέχισε τον αγώνα για το ελευθεριακό κίνημα συμμετέχοντας ενεργά στις δραστηριότητες των Mujeres Libres (Ελεύθερες Γυναίκες), της οργάνωσης γυναικών της CNT-FAI. Παράλληλα διορίστηκε Γραμματέας Προπαγάνδας για την Εθνική Επιτροπή της CNT, οργανώνοντας συλλαλητήρια και εκφωνώντας ομιλίες από το ραδιόφωνο.

Τον Ιανουάριο του 1939, λίγο πριν την οριστική ήττα της Δημοκρατίας από τους φασίστες, Φεντερίκα εγκατέλειψε με την οικογένειά της την Ισπανία για να ζήσει ως εξόριστη Στο Παρίσι. Έχασε τη μητέρα της, γηροκόμησε τον πατέρα της που υπέφερε από άνοια μέχρι το θάνατό του, και έχασε ένα παιδί στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Με τη ναζιστική εισβολή τον Ιούνιο του 1940, κατέφυγε στην «ελεύθερη» ζώνη του Βισύ και εργάστηκε για την υπηρεσία εκκένωσης προσφύγων, η οποία φυγάδευε στις ΗΠΑ Εβραίους και άλλους που κινδύνευαν να συλληφθούν. Ζούσε χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Φανί Ζερμέν αλλά τελικά την ανακάλυψαν, δικάστηκε και φυλακίστηκε για κάποιο διάστημα – σίγουρα, η φυλάκιση ήταν προτιμότερη από την εναλλακτική περίπτωση της έκδοσής της στην Ισπανία και πιθανώς το θάνατό της. Η Μοντσένι ήταν η μια από τις τρεις μόνο γυναίκες που ο Φράνκο είχε ζητήσει να εκδοθούν στην Ισπανία.

«Η πορνεία αντιπροσωπεύει ένα ηθικό, κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα που δεν μπορεί να επιλυθεί νομικά»

Με την πολιτική δράση ανύπαρκτη στη διάρκεια του πολέμου, η Φεντερίκα αφοσιώθηκε στο γράψιμο και η φαντασία έγινε πλέον δομικό στοιχείο στη ζωή της προκειμένου να τα βγάζει πέρα με τις αντιξοότητες. Όπως έλεγε, χάρη στα γραπτά της έμαθε να λέει ψέματα, να ταυτίζεται με τους ήρωες των έργων της ανάλογα με τις περιστάσεις, τη μια ως σύζυγος ενός Εβραίου, την άλλη ως χήρα ενός ήρωα πολέμου που είχε σκοτωθεί στο πεδίο της τιμής, την τρίτη ως κομμώτρια, και πάει λέγοντας. Είχε μετανιώσει για τη συμμετοχή της στην κυβέρνηση και εξηγούσε τους λόγους: «Με ρωτάνε συχνά αν θα έκανα ξανά τα ίδια καθώς είναι ξένο προς τους αναρχικούς να κατέχουν πολιτικά αξιώματα – αν θα δεχόμουν πάλι μια κυβερνητική θέση. Όχι, δεν θα τη δεχόμουν! Όταν είσαι στην κυβέρνηση δεν μπορείς να είσαι στο δρόμο! Οι αναρχικές επαναστάσεις γίνονται στο δρόμο, όχι από κάποιο κυβερνητικό γραφείο στη Μαδρίτη. Ο τρόπος να αλλάξεις την κοινωνία είναι η βίαιη δράση και όχι το χάσιμο χρόνου στις κάλπες». Σύμφωνα με τη Μοτσένι, το σημαντικό είναι η διαρκής πάλη, ο αγώνας για μια καλύτερη ζωή για όλους κι όχι μόνο για λίγους.

Τον Μάιο του 1945, μετά το Συνέδριο των Τοπικών Ομοσπονδιών στο Παρίσι, η Φεντερίκα διορίστηκε στην εξόριστη εθνική επιτροπή της CNT και αργότερα ανέλαβε τη διεύθυνση της εβδομαδιαίας εφημερίδας CNT (αργότερα Espoir). Από το 1954 οι Μοντσένι είχαν πλέον εγκατασταθεί στην Τουλούζη, όπου η Φεντερίκα μπόρεσε να συνεχίσει το έργο της για την αναδιάρθρωση του αναρχικού κινήματος που αντιμαχόταν τη δικτατορία του Φρανθίσκο Φράνκο στέλνοντας ανταρτικές ομάδες στο εσωτερικό της Ισπανίας.

Στη διάρκεια της παρατεταμένης εξορίας της, η Φεντερίκα ταξίδεψε σε Σουηδία, Μεξικό, Καναδά, Αγγλία και Ιταλία, συνεχίζοντας τη δράση της με πολλές διαλέξεις. Δεν σταμάτησε να δημοσιεύει βιβλία και άρθρα: Γυναίκες στη φυλακή (1949), Εκατό Ημέρες από τη Ζωή μιας Γυναίκας (1949), Ηρωίδες (1964), Πάθη και θάνατος των Ισπανών στην Εξορία (1969), ενώ έγραψε και τα απομνημονεύματά της που δημοσίευσε όταν ήταν πλέον ογδόντα ετών, το 1987, με τίτλο Τα Πρώτα Σαράντα Χρόνια μου (1987).

Η Φεντερίκα επέστρεψε στην Ισπανία το 1977, δυο χρόνια μετά το θάνατο του αιμοσταγούς δικτάτορα Φράνκο (1975), έχοντας παραμείνει πιστή στο ιδεώδες του αναρχισμού και στο όραμα της ανεξαρτησίας των γυναικών. Κατάφερε επιτέλους να ξαναδεί την αγαπημένη της χώρα όπου έγινε δεκτή από ενθουσιώδη πλήθη. Στις 2 Ιουλίου 1977 εκφώνησε μια φλογερή και συγκινησιακά φορτισμένη ομιλία σε μια συγκέντρωση της CNT μπροστά σε εκατό χιλιάδες άτομα. Η οργάνωση προσπαθούσε να ανασυντάξει τις δυνάμεις και, πράγματι, τα κατάφερε ως ένα βαθμό, αν και οι επόμενες δεκαετίες δεν στάθηκαν ευνοϊκές για την αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση. Αλλά αυτή είναι μια άλλη, θλιβερή ιστορία.

Η Φεντερίκα Μοντσένι Μανές πέθανε στις 14 Ιανουαρίου 1994 στην Τουλούζη σε ηλικία 88 ετών, δίχως να πάψει στιγμή να προπαγανδίζει τις αναρχικές ιδέες και κληροδοτώντας στην Ισπανία και στον παγκόσμιο αναρχισμό μια σημαντική ιστορική παρακαταθήκη. Σήμερα η μνήμη της τιμάται σε όλη την Ισπανία, ενώ το όνομά της έχει δοθεί σε οδούς, πλατείες και σε διάφορα δημόσια κτίρια. Στη Μαδρίτη, για παράδειγμα, υπάρχουν δυο κέντρα υγείας και μια βιβλιοθήκη που φέρουν το όνομά της, ενώ ο «Κήπος Φεντερίκα Μοντσένι» βρίσκεται στο Παρίσι. Στη Βαρκελώνη και συγκεκριμένα στο Γκουιναρντό, ακριβώς πάνω από το σπίτι όπου ζούσε πριν καταφύγει στη γαλλική εξορία, υπάρχει ένα πάρκο αφιερωμένο σε αυτήν, όπως άλλωστε και το κοινωνικό κέντρο της συνοικίας και ένα δεύτερο σε άλλη περιοχή της καταλανικής πρωτεύουσας.