Συνέντευξη στον Γιώργο Χούλλη
Οι Δακτύλιοι του Κρόνου του Γερμανού συγγραφέα W.G. Sebald είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία που μπορεί να διαβάσει κανείς, αλλά και από τα πιο επίκαιρα. Η ανθρώπινη επέμβαση πάνω στη φύση που αρκετές φορές έχει αποβεί καταστροφική είναι το κυρίως θέμα του βιβλίου που μεταφράστηκε στα Ελληνικά από τον Γιάννη Καλιφατίδη ο οποίος δέχτηκε με χαρά να απαντήσει στις ερωτήσεις του Γιώργου Χούλλη.
Αρχικά θα ήθελα να μου πεις πότε και πώς ήρθες σε επαφή με τους Δακτυλίους του Κρόνου και τον W.G. Sebald γενικότερα.
Είχαν προηγηθεί άλλες τρεις δουλειές μου σε έργα του Ζέμπαλντ. Η πρώτη μεταφραστική μου επαφή ήταν με τους Ξεριζωμένους, το 2007. Ακολούθησαν τα Εκ του φυσικού και Η φυσική ιστορία της καταστροφής, καθώς και κάποια κείμενα από το δοκιμιακό έργο του συγγραφέα, τα οποία προστέθηκαν ως επίμετρο στον τόμο Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση, όπου ο Αυστροεβραίος Jean Améry αποτυπώνει την εμπειρία και τους στοχασμούς του από τα χρόνια του εκτοπισμού του στο Άουσβιτς. Οι Δακτύλιοι του Κρόνου είναι η τέταρτη κατά σειρά μετάφρασή μου έργου του Ζέμπαλντ. Με την πάροδο του χρόνου, ο Μαξ, όπως προτιμούσε να τον φωνάζουν, έγινε κομμάτι της ζωής μου. Ξέρεις, όταν μεταφράζεις έναν συγγραφέα, είναι σαν να του ανοίγεις την πόρτα στο σπίτι σου και να συγκατοικείς μαζί σου για όσο καιρό τον μεταφράζεις – και όχι μόνο. Πολλές φορές ένιωθα ότι ο Ζέμπαλντ καθόταν δίπλα μου στο γραφείο και μου υπαγόρευε πώς έπρεπε να τον αποδώσω στα ελληνικά. Δυστυχώς, δεν πρόλαβα να τον γνωρίσω από κοντά ούτε να έχω αλληλογραφία μαζί του, διότι πέθανε πρόωρα, σε τροχαίο δυστύχημα, στις 14 Δεκεμβρίου του 2001. Ήταν μόλις 57 χρονών. Θυμάμαι καλά εκείνη τη μέρα, γιατί ήταν η επομένη των γενεθλίων μου. Μεταξύ άλλων, αυτό το γεγονός με έβαλε σε μια διαδικασία ταύτισης με τον συγγραφέα. Ο ίδιος ο Ζέμπαλντ ήταν άνθρωπος που συνδεόταν με χρονολογίες και ημερομηνίες. Για παράδειγμα, τον στοίχειωνε πάντοτε η ιδέα ότι είχε γεννηθεί τον Μάιο του 1944, τον ίδιο μήνα που η αδερφή του Κάφκα εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς. Στο έργο του, σχεδόν τα πάντα είναι αλληλένδετα και μοιάζουν πολλές φορές να καθορίζονται από εκλεκτικές συγγένειες.
Τι ήταν αυτό που κάνει τους Δακτυλίους του Κρόνου αγαπημένο σου βιβλίο;
Σε ό,τι αφορά τη διαδικασία της μετάφρασης, ήταν για μένα μοναδική εμπειρία, διότι είχα την τύχη να το μεταφράζω ταυτόχρονα με τις μεταφράστριες του Ζέμπαλντ στα ιταλικά και στα φινλανδικά. Με πρωτοβουλία της Ιταλίδας μεταφράστριας, της Ada Vigliani, στήσαμε μια διαδικτυακή ομάδα με όλους τους μεταφραστές του Ζέμπαλντ ανά τον κόσμο και συζητούσαμε τα μεταφραστικά προβλήματα που συναντούσαμε ή μοιραζόμασταν τα συναισθήματα που μας γεννούσαν η ανάγνωση και η μετάφραση του βιβλίου. Μάλιστα το 2018 συμμετείχα σ’ ένα επταήμερο συνέδριο για τον Ζέμπαλντ, και ειδικότερα για τους Δακτυλίους του Κρόνου, στο Στράλεν της Γερμανίας, και γνώρισα από κοντά πολλούς από τους άλλους μεταφραστές του. Σ’ ένα μοναχικό επάγγελμα, όπως αυτό του μεταφραστή, είναι αληθινή ευλογία να νιώθεις μέλος μιας ξεχωριστής κοινότητας ανθρώπων και να ανακαλύπτεις πόσα κοινά έχεις μαζί τους. Ένα από τα όνειρά μου είναι να πάω κάποτε στο Νόριτς της ανατολικής Αγγλίας και να κάνω κι εγώ με το οδοιπορικό που ξετυλίγεται στις σελίδες του βιβλίου. Από εκεί και πέρα, θεωρώ απίστευτο τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας παραθέτει τα επιχειρήματά του. Η μελαγχολία είναι διάχυτη στο έργο του. Έχεις την αίσθηση ότι σε κάθε φράση παραμονεύει η καταστροφή. Η γραφή του είναι αμείλικτη. Θυμάμαι ότι ορισμένες σελίδες μού έφερναν τόσο πόνο και τόση αναστάτωση, που δεν έβρισκα αρχικά τη δύναμη να τις μεταφράσω – κι αυτό είναι κάτι που δεν το έχω νιώσει με κανένα άλλο βιβλίο, ως μεταφραστής ομιλώντας. Στο τέλος, μένεις με την πικρή γεύση της ναρκισσιστικής διαστροφής που διέπει τον «πολιτισμένο» άνθρωπο: Ξέρει μονάχα να παίρνει και να αρπάζει. Όσο για εκείνους που έχουν μάθει ή έχουν ανάγκη να δίνουν, είναι οι παρίες και οι δυστυχισμένοι της κοινωνίας. Δεν φαντάζεσαι πόσο βαθιά με εκφράζει αυτό το μότο, ιδίως στη σημερινή εποχή.
Πόσο κράτησε η διαδικασία της μετάφρασης;
Αν δεν με γελά η μνήμη μου, σχεδόν πέντε μήνες. Θυμάμαι ότι τον Αύγουστο του 2009 έκανα διακοπές στην Κρήτη και μετέφραζα ως τα άγρια χαράματα, αφού έβαζα τις κόρες μου για ύπνο. Δεν κοιμόμουν πάνω από 3-4 ώρες.
Ορισμένα ξενόγλωσσα χωρία έχουν διατηρηθεί αυτούσια. Γνωρίζεις γιατί ακριβώς συνέβη αυτό;
Όσο ζούσε ο Ζέμπαλντ, ζητούσε από τους μεταφραστές του να αποφεύγουν τις υποσημειώσεις και τις επεξηγήσεις. Ο ίδιος στήνει σκόπιμα ένα σκηνικό που τρέφεται, εν πολλοίς, από τη σύγχυση των γλωσσών στη μετά Βαβέλ εποχή. Του αρέσει να ξαφνιάζει τον αναγνώστη και να τον φέρνει αντιμέτωπο με το ακατανόητο, αν όχι το ασύλληπτο. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται και οι πολυάριθμες παρεκβάσεις του. Για παράδειγμα, περιδιαβάζει στην αραιοκατοικημένη αγγλική ύπαιθρο και ξαφνικά μεταφέρεται νοερά στο Κονγκό, στη Βραζιλία ή στην αυτοκρατορία της Κίνας, μιλά για τον Τζόζεφ Κόνραντ, τον Ομάρ Καγιάμ και τις λογοτεχνικές αναζητήσεις του Έντουαρντ Φιτζέραλντ ή για το Musæum Clausum του σερ Τόμας Μπράουν. Πάντως, στην ελληνική έκδοση της Άγρας, υπάρχει στο τέλος του βιβλίου ένα μικρό παράρτημα, όπου μεταφράζουμε τα ξενόγλωσσα χωρία, χωρίς δηλαδή να επέμβουμε στη ροή και στην ανάγνωση του κειμένου.
Το κυρίως θέμα του βιβλίου είναι η ανθρώπινη επέμβαση στον πλανήτη γη, καθώς και τις καταστροφές που έχει επιφέρει αυτή, ένα θέμα που δυστυχώς στις μέρες μας με τα όσα συμβαίνουν είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Σε αυτή την εποχή πιστεύεις ότι το εν λόγω βιβλίο μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα food for thought;
Πιστεύω ότι κάθε καλό βιβλίο λειτουργεί ως τροφή για σκέψη. Όπως και οτιδήποτε μας αγγίζει από τον χώρο της τέχνης – μια καλή ταινία, ένα εικαστικό έργο, μια μουσική σύνθεση κτλ. Ο Ζέμπαλντ καταγράφει τις καταστροφές που συντελέστηκαν στον πλανήτη με τη σιωπηρή ή τη βίαιη επέμβαση του ανθρώπου. Η «Μακρά οδοιπορία στην Αγγλία» (ο υπότιτλος του βιβλίου) είναι μια λιτανεία που διατρέχει σαν άρρηκτο μεταξωτό νήμα την πορεία του πολιτισμού και της φύσης, όπου τίποτε δεν αντέχει στον χρόνο και όπου «η κάθε μορφή κατασπαράζει την προηγούμενη για να κατασπαραχθεί και η ίδια από την επόμενη. Πάνω σε κάθε νέα μορφή επικάθεται ο ίσκιος της καταστροφής», όπως γράφει χαρακτηριστικά και ο ίδιος. Στην πραγματικότητα, μας λέει –χωρίς να το δηλώνει ανοιχτά– ότι το Τρίτο Ράιχ και η γενοκτονία των Εβραίων δεν ήταν τυχαία γεγονότα, αλλά η λογική συνέπεια της πορείας του δυτικού πολιτισμού – το αποκορύφωμα του αίσχους και της περιφρόνησης του συνανθρώπου. Η αλληγορία που στήνει προς το τέλος του βιβλίου με τη βιομηχανική εκμετάλλευση του μεταξοσκώληκα δεν αφήνει καμία αμφιβολία ως προς αυτό. Ενδεικτικό είναι το ανατριχιαστικό σημείο, όπου γράφει: «Αφού απλωθούν μέσα σε ρηχά καλάθια, τα κουκούλια παραμένουν επί τρεις ώρες πάνω από τους υδρατμούς που αναδίδει το ζεματιστό καζάνι, και μόλις εξοντωθεί η πρώτη φουρνιά, φορτώνεται ευθύς η επόμενη, και ούτω καθεξής, μέχρις ότου ολοκληρωθεί πλήρως η επιχείρηση της θανάτωσης».
Η ανάγνωση του βιβλίου φανερώνει έναν συγγραφέα πολυταξιδεμένο, μορφωμένο και γεμάτο με εμπειρίες. Πράγμα που φαίνεται από τις παραπομπές και τις ιστορικές αναφορές σε διάφορα κεφάλαια του βιβλίου. Ως αναγνώστης του βιβλίου πήρες κάποιο ερέθισμα για να ψαχτείς περισσότερος με τις ιστορικές αναφορές;
Είναι αυτονόητο ότι ως μεταφραστής χρειάζεται να μάθεις τα πάντα για τις ιστορικές και πολιτισμικές αναφορές του συγγραφέα. Σε τελευταία ανάλυση, δεν μεταφράζεις λέξεις, αλλά εικόνες και συναισθήματα. Οι λέξεις είναι απλώς ο κώδικας. Όπως οι φθόγγοι στη μουσική. Από μόνες τους οι νότες δεν συνθέτουν μελωδία. Επομένως, χρειάζεται να γίνεις ο ίδιος συγγραφέας, να μπεις στο πετσί του δημιουργού και να μάθεις όσο το δυνατόν περισσότερα για τη ζωή και το έργο του, αλλά και για όλα όσα αναφέρει στο βιβλίο του. Ο Ζέμπαλντ ξετυλίγει μπροστά μας έναν απίστευτο κόσμο γνώσεων και πληροφοριών, πολλές φορές φαινομενικά ελάσσονος σημασίας. Οι περιγραφές του είναι συνήθως εξουθενωτικές. Αφού διαβάσεις ένα βιβλίο του, ο κόσμος γύρω σου παύει να είναι ο ίδιος. Μένεις άφωνος όταν, λόγου χάρη, διασχίζεις ένα λιβάδι και παρατηρείς πόσα διαφορετικά και άγνωστα φυτά, λουλούδια και αγριόχορτα κλείνει μέσα του ένα τετραγωνικό μέτρο γης. Στην πραγματικότητα, ζούμε σ’ έναν κόσμο που μας είναι άγνωστος. Και όσο δεν είμαστε διατεθειμένοι να τον γνωρίσουμε και να αποδεχτούμε τη διαφορετικότητα, δεν θα πάψουμε να τον καταστρέφουμε. Ο άνθρωπος είναι μάλλον το μοναδικό είδος που νιώθει να απειλείται από το περιβάλλον του. Συνέπεια αυτού του συνδρόμου είναι το δίχως άλλο ο καπιταλισμός και η περιφρόνηση για τον άνθρωπο και τη φύση. Ο Ζέμπαλντ αναζητά τις ρίζες της ανθρώπινης εξουσίας, σπάει το κεφάλι του να κατανοήσει από πού πηγάζει και πού οδηγεί η νοσηρή ανάγκη για παντοκρατορία.
Ως γνωστόν, εκτός από τη δραστηριότητα σου ως μεταφραστής έχεις και αυτή του μουσικού με τους Penny Dreadful. Έχεις νιώσει την ανάγκη τότε η και τώρα να γράψεις κάτι επηρεασμένος από τους Δακτυλίους του Κρόνου;
Η γνωριμία με τον Ζέμπαλντ είναι εμπειρία ζωής. Πιστεύω ότι όποιος είναι εξοικειωμένος με το έργο του δεν θα δυσκολευτεί να διακρίνει μια τρόπον τινά ζεμπαλντική διάθεση πίσω από την πολιτική στάση και τη μελαγχολία που κρύβουν οι μελωδίες και οι στίχοι των Penny Dreadful. Ωστόσο, πιστεύω ότι αν ο ίδιος ο Ζέμπαλντ έπαιζε μουσική, θα ήταν μάλλον μέλος των Godspeed You! Black Emperor. Οι εναλλαγές ανάμεσα στη φαινομενική ηρεμία, στις αρμονικές μελωδίες και στις εκκωφαντικές εκρήξεις πιστεύω πως είναι κάτι παραπάνω από χαρακτηριστικές για να ντύσουν με μουσική το έργο του.
Ο Γιάννης Καλιφατίδης γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα. Αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή Αθηνών το 1982. Σπούδασε Μεταλλειολόγος Μηχανικός στο Πολυτεχνείο του Darmstadt. Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης του Εθνικού Μουσείου της Έσσης στην πτέρυγα Joseph Beuys. Το 2005 αποφοίτησε από το γερμανικό τμήμα του ΕΚΕΜΕΛ. Έκτοτε εργάζεται ως μεταφραστής γερμανόφωνης λογοτεχνίας. Είναι κάτοχος του Κρατικού Βραβείου Λογοτεχνικής μετάφρασης 2007 για το βιβλίο του W.G. Sebald Οι ξεριζωμένοι (εκδ. Άγρα), και κάτοχος του Βραβείου Γερμανόφωνης Λογοτεχνίας του ΕΚΕΜΕΛ 2010 για το βιβλίο του Georg Heym Ο κλέφτης. Επτά αφηγήματα (εκδ. Νεφέλη). Επίσης, έχει μεταφράσει βιβλία των Erich Maria Remarque, Stefan Zweig, Sigmund Freud, E.T.A. Hoffmann, Jean Améry, Robert Seethaler, Friedrich Glauser κ.ά. Κριτικά κείμενά του για τη γερμανόφωνη λογοτεχνία έχουν δημοσιευτεί σε βιβλία και στον Τύπο. Δίδαξε λογοτεχνική μετάφραση στο γερμανικό τμήμα του ΕΚΕΜΕΛ (2010-2012) και διηύθυνε το Τμήμα Λογοτεχνικής Μετάφρασης του Ινστιτούτου Γκαίτε Αθηνών (2012-13). Από το 2014 διδάσκει λογοτεχνική μετάφραση στο Σεμινάριο KOLLEG των εκδόσεων Νεφέλη. Με την ελληνογερμανική μπάντα Into The Abyss κυκλοφόρησε 4 άλμπουμ και περιόδευσε σε όλη την Ευρώπη. Από το 2010 παίζει κιθάρα και τραγουδά στην αθηναϊκή μπάντα Penny Dreadful.
Γιώργος Χούλλης
Μεγάλος fan των Motorhead, Stooges και της τεράστιας σποράς τους (από τους Ramones μέχρι τους Nirvana). Πολλές φορές "ξεφεύγει" μέσα απο τον Jack Kerouac, τον Tom Robbins, τους ήρωες του Stan Lee και την αστείρευτη τρέλα των Monty Python.
Γιώργος Χούλλης
Μεγάλος fan των Motorhead, Stooges και της τεράστιας σποράς τους (από τους Ramones μέχρι τους Nirvana). Πολλές φορές "ξεφεύγει" μέσα απο τον Jack Kerouac, τον Tom Robbins, τους ήρωες του Stan Lee και την αστείρευτη τρέλα των Monty Python.
Γιώργος Χούλλης
Μεγάλος fan των Motorhead, Stooges και της τεράστιας σποράς τους (από τους Ramones μέχρι τους Nirvana). Πολλές φορές "ξεφεύγει" μέσα απο τον Jack Kerouac, τον Tom Robbins, τους ήρωες του Stan Lee και την αστείρευτη τρέλα των Monty Python.
