γράφει ο Αντώνης Ζήβας

Όταν στην Ελλάδα ξεκινούσε η λεγόμενη οικονομική κρίση (στην πραγματικότητα μια οικονομική επίθεση προς τα οικονομικά μεσαία και χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού), μια «νέα» λέξη καταλάμβανε όλο και περισσότερο χώρο στην οικονομική αφήγηση και κριτική – η λέξη «νεοφιλελευθερισμός». Συχνά διαβάζουμε (κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης) σχόλια και κριτικές προς διάφορους απολογητές του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος, όπου η κατάληξη τους είναι να τους αποκαλούν «νεοφιλελέδες». Πόσοι άνθρωποι όμως γνωρίζουν ποιες είναι οι οικονομικές προτάσεις του νεοφιλελευθερισμού; Ποιοι ήταν οι εμπνευστές του; Πώς και με ποια μέσα προσπάθησαν να τον εφαρμόσουν;

Ο πατέρας του φιλελευθερισμού Μίλτον Φρίντμαν, οι θεωρίες του, και η οικονομική σχολή του Σικάγου

«Μόνο μία κρίση-είτε είναι, είτε απλώς εκλαμβάνεται ως πραγματική-οδηγεί σε πραγματικές αλλαγές. Όταν ξεσπάει μια κρίση, οι δράσεις που αναπτύσσονται εξαρτώνται από τις περιρρέουσες ιδέες. Πιστεύω ότι αυτή πρέπει να είναι η βασική λειτουργία μας: να αναπτύσσουμε εναλλακτικές πολιτικές που θα αντικαταστήσουν τις υπάρχουσες, να τις διατηρούμε ζωντανές και διαθέσιμες έως ότου το πολιτικά αδύνατον καταστεί πολιτικά αναπόφευκτο».
(Μίλτον Φρίντμαν, Καπιταλισμός και Ελευθερία, University of Chicago Press, 1962, στα ελληνικά εκδόσεις Παπαδόπουλος, 2012)

Τη δεκαετία του 1950, το Οικονομικό Πανεπιστήμιο του Σικάγου δεν θεωρούταν απλώς μια πανεπιστημιακή σχολή, αλλά και μια σχολή σκέψης. Ο σκοπός δεν ήταν μόνο η διδασκαλία των φοιτητών, αλλά η ισχυροποίηση της σχολής ώστε οι ιδέες της να πολεμήσουν τις ιδέες του οικονομολόγου Τζον Μέιναρντ Κέινς που κυριαρχούσαν τότε με τη μικτή οικονομία, που είχε προτείνει ο Κέϊνς μετά τη μεγάλη οικονομική κρίση του 1929.
Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς (John Maynard Keynes, 05/06/ 1883 – 21/04/1946) ήταν Άγγλος οικονομολόγος, μαθηματικός, καθηγητής πανεπιστημίου, συγγραφέας και ανώτατος κρατικός υπάλληλος. Δημιούργησε, με τα έργα του και τους οπαδούς του, τη λεγόμενη κεϊνσιανή σχολή στην οικονομική επιστήμη. Το κύριο μέρος της θεωρίας του απέναντι στις οικονομικές κρίσεις ήταν η αναδιανομή μέρους των κερδών του κεφαλαίου στις κατώτερες τάξεις, με τη μορφή κοινωνικών και άλλων παροχών, προκειμένου να αποφεύγεται η κοινωνική δυσαρέσκεια και οι αναταραχές, η άνοδος των δημοσίων δαπανών υπέρ των ανέργων με τη δημιουργία θέσεων εργασίας, η αποτροπή της αύξησης στη φορολογία κλπ.

Μίλτον Φρίντμαν

Το 1947,ο Μίλτον Φρίντμαν και ο μέντορας του, ο Αυστριακός καθηγητής Φρίντριχ φον Χάγεκ, ίδρυσαν την εταιρεία του «Μον Πελερέν», μια λέσχη Οικονομολόγων της ελεύθερης αγοράς με ρητό στόχο την καταπολέμηση των ιδεών του Κέινς και του ρυθμισμένου καπιταλισμού. Το δημοφιλές βιβλίο του Φρίντμαν με τίτλο Καπιταλισμός και Ελευθερία, έγινε το βασικό εγχειρίδιο της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς και σ’ αυτό στηρίχτηκαν τα οικονομικά προγράμματα όλων των νεοσυντηρητικών-νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων και δικτατοριών στον δυτικό κόσμο από το 1970 και μετά. Ειδικότερα, οπουδήποτε είχαν την εξουσία ακροδεξιές στρατιωτικές δικτατορίες, η παρουσία του πανεπιστημίου του Σικάγου και της σχολής του Φρίντμαν ήταν πανταχού παρούσα.

Η δικτατορία της ελεύθερης αγοράς
«Τα καλά πράγματα, όπως η δημοκρατία και η προσανατολισμένη στην ελεύθερη αγορά οικονομική πολιτική δεν συμβαδίζουν πάντα».
(Στέφαν Χάγκαρντ πολιτικός επιστήμονας και μαθητής του Φρίντμαν)

Σύμφωνα με τη θεωρία του Φρίντμαν: Οι Κυβερνήσεις πρέπει να καταργούν όλους τους φορολογικούς και εργασιακούς κανόνες και ρυθμίσεις προς όφελος των ιδιωτικών επιχειρήσεων, χωρίς να επιχειρούν και να εγείρουν ζητήματα μονοπώλησης της αγοράς μέσα από κρατικές εταιρίες κοινής ωφελείας (π.χ. ΔΕΗ, ΟΤΕ, ΕΥΔΑΠ) , δηλαδή πρέπει να ιδιωτικοποιούν τη δημόσια περιουσία. Πρέπει να προβαίνουν σε περικοπές κοινωνικών προγραμμάτων όπως π.χ. τα ταμεία ανεργίας και τα κοινωνικά επιδόματα σε οικονομικά ασθενείς ομάδες του πληθυσμού. Οι τιμές και οι μισθοί να καθορίζονται μόνο από την αγορά και όχι μέσα από συνδικαλιστικό διάλογο και κρατικές εγγυήσεις για τη διαφύλαξη τους. Δεν πρέπει να υπάρχουν εγγυημένοι κατώτατοι μισθοί. Επίσης, πρέπει να ιδιωτικοποιηθεί η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, τα συνταξιοδοτικά ταμεία και η δωρεάν παιδεία. Ακόμα: να ιδιωτικοποιηθούν τα πάντα, από τα εθνικά πάρκα, ως τα δάση και τις παραλίες (και αυτό δεν το γράφω χαριτολογώντας). Οτιδήποτε δηλαδή μπορεί να προσελκύσει επενδύσεις από ιδιωτικές εταιρίες με μοναδικό γνώμονα το κέρδος τους. Ειδικότερα η παιδεία, για τον Φρίντμαν, και η έννοια του δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος «βρομούσαν» σοσιαλισμό.
Τέλος, η γενικότερη άποψη του για το ρόλο του κράτους ήταν ότι αυτό πρέπει να περιορίζεται μόνο: «στην προστασία της ελευθερίας μας τόσο από τους εχθρούς εκτός των πυλών όσο και από τους συμπολίτες μας: στη διατήρηση του νόμου και της τάξης, στην επιβολή της εφαρμογής των ιδιωτικών συμφωνιών, στην προώθηση των ανταγωνιστικών αγορών».
Με άλλα λόγια, το κράτος πρέπει μόνο να διατηρεί τη συντήρηση της αστυνομίας και του στρατού – οτιδήποτε άλλο, συμπεριλαμβανομένης της δωρεάν παιδείας: «είναι μια άδικη παρέμβαση εναντίον της ελεύθερης αγοράς» .

Ο Δόκτορας της Καταστροφής
«Το να είσαι μαθητής του Φρίντμαν ήταν κάτι μαγικό!»
(Γκάρι Μπέκερ νομπελίστας οικονομολόγος της σχολής του Σικάγου)

Ο Φρίντμαν δεν ήταν απλώς ένας ιδιοφυής οικονομολόγος, ούτε ένας ακόμα ματαιόδοξος ακαδημαϊκός-ερευνητής απ’ αυτούς που καβαλάνε το καλάμι πιστεύοντας ότι η επιστήμη αρχίζει με αυτούς και σταματάει σ’ αυτούς. Ήταν κάτι πολύ παραπάνω. Ήταν αποφασισμένος να κάνει κάτι που δεν είχε σκεφτεί ουδείς οικονομολόγος πριν από αυτόν: να δει τη θεωρία του να εφαρμόζεται στην πράξη υπό πραγματικές συνθήκες, πάνω σε πραγματικές κοινωνίες, πράγμα που κατόρθωσε να πετύχει κινώντας γη και ουρανό. Και μάλιστα, όχι σε μια κοινωνία αλλά σε πολλές.
Ο Φρίντμαν δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σικάγου. Ήταν ένας γκουρού, ένας άγιος. Δεν είχε μαθητές, αλλά πιστούς. Φοιτητές έτρεχαν στα σεμινάρια να πάρουν κάτι από την αγιοσύνη του και μετά, με το ζήλο των νεοφώτιστων, σκορπίζονταν σε διάφορα μέρη του κόσμου να τη μεταλαμπαδεύσουν. Όχι βέβαια από μόνοι τους, μιας και για αυτόν τον θεάρεστο σκοπό έσπευσαν να συμβάλλουν τόσο η CIA όσο και το ίδρυμα Φορντ, παρέχοντας αφειδώς υποτροφίες σε παιδιά από τη Λατινική Αμερική και την Ασία που ήθελαν να σπουδάσουν οικονομικά στο μέγα τέμενος του Σικάγου.
Στη δεκαετία του ’70, στη Λατινική Αμερική, όποια χούντα και να σήκωνες, θα έβρισκες από κάτω «τα παιδιά απ’ το Σικάγο», όπως τα ονόμαζαν, τοποθετημένα μάλιστα σε καίριες θέσεις: υπουργοί, υφυπουργοί, καθηγητές στα πανεπιστήμια κλπ. Η πιο γνωστή συνεισφορά τους ήταν στον Πινοτσέτ στη Χιλή, αν και θα τους «αδικούσαμε» αν δεν αναφερόμασταν και στις υπηρεσίες που προσέφεραν στις χούντες της Ουρουγουάης, της Αργεντινής, και της Βραζιλίας. Οι χούντες αυτές δεν εφάρμοσαν απλώς τα οικονομικά προγράμματα του Φρίντμαν, αλλά εγκαθιδρύθηκαν ακριβώς για το λόγο αυτό: για να τα εφαρμόσουν. Τα δε φριχτά βασανιστήρια, οι εξαφανίσεις και οι εκτελέσεις χιλιάδων ανθρώπων που αντιστέκονταν στην εξαθλίωση και τον τρόμο, συνέβησαν για ένα και μόνο σκοπό: για να μπορέσει μέσα από τη θεωρία του Φρίντμαν να λάμψει επιτέλους σε όλο του το μεγαλείο ο καπιταλισμός της καταστροφής ή η «ελευθερία της αγοράς», όπως αρέσκονταν να τον χαρακτηρίζουν.
Χιλιάδες άνθρωποι εκτελέστηκαν, βασανίστηκαν και βρέθηκαν στη φυλακή προκειμένου οι τιμές των προϊόντων να είναι ελεύθερες!
Οι θεωρίες του έδωσαν στον Φρίντμαν του το Νόμπελ Οικονομικών και στη Λατινική Αμερική έδωσαν τους δικτάτορες.
Για περισσότερες από τρεις δεκαετίες ο Φρίντμαν και οι παντοδύναμοι οπαδοί του τελειοποιούσαν ακριβώς αυτή τη στρατηγική: την αναμονή κάποιας μείζονος κρίσης (πολιτικής ή οικονομικής) προκειμένου να εκποιήσουν τμήματα της δημόσιας σφαίρας σε ιδιώτες ενόσω οι πολίτες θα ήταν ακόμα ζαλισμένοι από το σοκ και να μονιμοποιήσουν στη συνέχεια τις «μεταρρυθμίσεις».

Το δόγμα του σοκ
«Τα πλήγματα πρέπει να καταφέρονται όλα ταυτόχρονα ώστε, όντας λιγότερο αισθητά, να ενοχλούν λιγότερο».
(Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεμόνας, 1513)

Μια ένοπλη σύρραξη ανάμεσα σε κράτη ή έθνη μας προκαλεί φρίκη. Όμως ο οικονομικός πόλεμος δεν είναι καλύτερος από μία ένοπλη σύρραξη. Είναι σαν μία χειρουργική επέμβαση. Ένας οικονομικός πόλεμος είναι ένα παρατεταμένο βασανιστήριο και οι καταστροφές του δεν είναι λιγότερο τρομακτικές από αυτές που προκαλούνται από τον καθαυτό ένοπλο πόλεμο. Το «δόγμα του σοκ» είναι ένας τέτοιος πόλεμος και είναι η μέθοδος που εφαρμόζουν οι αγορές για να επιβληθούν διεθνώς.
Για να προελάσουν οι ελεύθερες αγορές κάποια κοινωνία πρέπει να έχει υποστεί ένα δυνατό «σοκ». Από μια φυσική καταστροφή, όπως για παράδειγμα το τσουνάμι στην Ασία το 2004 ή ο τυφώνας Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη των ΗΠΑ το 2005, ή έπειτα από μια συνταρακτική εναλλαγή εξουσίας και συστήματος, όπως η πτώση «κομμουνισμού» στην Ανατολική Ευρώπη και κατόπιν σε όλο το Ανατολικό μπλοκ και την Σοβιετική Ένωση το 1990, ή το ρατσιστικό απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Ακόμη, μια χρηματιστηριακή κρίση, μια προ των πυλών χρεοκοπία κράτους ( Κίνα 1989, Πολωνία 1991, Αργεντινή 2001, Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία 2011), έναν υπερπληθωρισμό (π.χ. της τάξεως του 14.000% όπως στη Βολιβία) κ.ο.κ.
Και πριν η σοκαρισμένη κοινωνία προλάβει να συνειδητοποιήσει τι της έχει συμβεί και να σκεφτεί πώς να αντιμετωπίσει την κατάσταση, έρχονται οι «σωτήρες» να τη γλιτώσουν.
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο(ΔΝΤ), η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ), είναι οι τρεις βασικοί θεσμοί που προσπαθούν να επιβάλλουν ακαριαία τις αλλαγές που προωθούν οι ελεύθερες αγορές (και στη δική μας περίπτωση, της Ελλάδας, οι «τρεις σωματοφύλακες» συμπληρώνονται και από τον «Ντ’ Αρτανιάν» Ευρωπαϊκη Κεντρική Τράπεζα). Η δε τριπλή συνταγή δια στόματος Φρίντμαν, όπως έγραψα πιο πάνω είναι οι ιδιωτικοποιήσεις κρατικών επιχειρήσεων ή αλλιώς αποκρατικοποιήσεις, περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες, δηλαδή σε μισθούς, συντάξεις, επιδόματα ανεργίας, υγειονομική περίθαλψη, κρατική απορύθμιση.
Οι συνέπειες είναι οδυνηρές για τους λαούς της Γης: αποδυνάμωση του δημόσιου χαρακτήρα των εθνικών κρατών τους και απώλεια κυριαρχικών δικαιωμάτων, μεταβίβαση του δημόσιου πλούτου τους σε μια δράκα ιδιωτών (πανίσχυρων επιχειρηματιών και πολιτικών με δυσδιάκριτες διαχωριστικές γραμμές μεταξύ τους), χάσμα ζάμπλουτων-πάμπτωχων με πλήρη εξαφάνιση της μεσαίας τάξης, θρησκευτικός φονταμενταλισμός, άνοδος ρατσιστικών εθνικιστικών και φασιστικών ιδεών, συρρίκνωση ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων του ανθρώπου, απεριόριστες δαπάνες για την ασφάλεια, διάχυση του φόβου και της τρομοκρατίας στις κοινωνίες και σκληρή καταστολή σε όσους αντιστέκονται στο «σοκ».

Η ψυχιατρική στην υπηρεσία της οικονομίας. Η χρησιμότητα του ηλεκτροσόκ
«Το μυαλό τους μοιάζει με λευκή σελίδα πάνω στην οποία μπορούμε να γράψουμε ότι θέλουμε»
(Δρ. Σίριλ Κένεντυ και Δρ. Ντέιβιντ Άνσελ, για τα πλεονεκτήματα της θεραπείας με ηλεκτροσόκ 1948)

Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει δικτάτορες στο παρελθόν, αλλά και «δημοκρατικούς» πολιτικούς σήμερα, να μιλούν με ιατρικούς όρους όταν θέλουν να περιγράψουν μια άσχημη οικονομική ή πολιτική κατάσταση; Μην σας κάνει εντύπωση αυτό, κάνεις τους δεν ήθελε να γίνει γιατρός όταν θα μεγάλωνε.
Η χρησιμοποίηση βαριών ασθενειών (όπως π.χ. του καρκίνου) και η περιγραφή μιας χώρας ως «ασθενούς»  στον πολιτικό λόγο, ενθαρρύνει τη μοιρολατρία και αιτιολογεί τη λήψη αυστηρών έως απάνθρωπων μέτρων, ενώ ενισχύει σημαντικά τη διάδοση της ιδέας ότι η «ασθένεια» είναι αναγκαστικά μοιραία. Η έννοια της ασθένειας δεν είναι ποτέ αθώα.
Η μέθοδος του «σοκ» πρωτοεμφανίστηκε με τη μορφή του ηλεκτροσόκ για άτομα ψυχικά ασθενή στη δεκαετία του 1950. Στη συνέχεια ο Γιούεν Κάμερον, ένας καθηγητής ψυχιατρικής στο πανεπιστήμιο Μακγκίλ των ΗΠΑ, χρηματοδοτήθηκε από τη CIA και εφάρμοσε το ηλεκτροσόκ στις έρευνες του για την πλύση εγκεφάλου. Ήταν η εποχή του Ψυχρού Πολέμου και η CIA ήθελε να βρει τρόπους για να ελέγχει τη σκέψη των αντιπάλων της κομμουνιστών που συνελάμβανε μέσα στα πλαίσια των ανακριτικών μεθόδων. Οι μέθοδοι όμως που εφάρμοζε ο Κάμερον ήταν καθαρά βασανιστήρια. Μάλιστα, για του λόγου το αληθές, πολλά άτομα που υπέστησαν τη θεραπεία-σοκ του αργότερα κατέθεσαν μήνυση εναντίον του και τα δικαστήρια έκριναν ότι δικαιούνταν χρηματική αποζημίωση για όσα υπέστησαν, την οποία και έλαβαν.
Στόχος της θεραπείας-σοκ του Κάμερον ήταν να διαγράψει από το μυαλό του ασθενούς κάθε μνήμη, καθιστώντας τον νου του «tabula raza», άγραφο χαρτί, λευκή σελίδα, κι εκεί επάνω να οικοδομήσει μια νέα προσωπικότητα. Για να το πετύχει χρησιμοποίησε τις εξής μεθόδους: Δυο ηλεκτροσόκ τη μέρα επί 30 μέρες. Στέρηση των αισθήσεων, απομονώνοντας τους ασθενείς μέσα σε σκοτεινούς θαλάμους, φορώντας τους αδιαφανή γυαλιά, ωτασπίδες και έχοντας τα χέρια τους δεμένα μέσα σε κουτιά ώστε να μην αγγίζουν τίποτα. Χορήγηση ψυχοτρόπων ουσιών, πολύωρος ύπνος, 22 ώρες το 24ωρο και μονίμως αναμμένα φώτα μέσα σε δωμάτια χωρίς παράθυρα. Έτσι θα διέγραφαν από το μυαλό τους την αντίληψη του χώρου και του χρόνου, αλλά και τη μνήμη, θα κατέλυαν τις άμυνες τους και τη βούληση για αντίσταση και θα αποσπούσαν τη συναίνεση τους και τη συνεργασία τους, κατά την ανάκριση τους.

Το πρώτο κράτος του σοκ
«Αν υιοθετήσετε τη προσέγγιση του σοκ, πρέπει να ενεργήσετε σύντομα, πολλαπλά και ακαριαία».
(Μίλτον Φρίντμαν σε επιστολή του προς τον στρατηγό Πινοτσέτ, 21/4/1975)

Ο Φρίντμαν, αν και ποτέ δεν το παραδέχτηκε επίσημα, είδε στη μέθοδο του ηλεκτροσόκ και των βασανιστηρίων τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να εφαρμόσει την θεωρία του και ονόμασε το πρώτο πειραματικό του εργαστήριο «Χιλή».
Στη δεκαετία του ’50 και ’60 η θεωρία του δεν είχε ζήτηση, αλλά όταν η κυβέρνηση των ΗΠΑ ανησύχησε από τις εθνικοποιήσεις των ορυχείων χαλκού στη Χιλή που έκανε ο νεοεκλεγείς σοσιαλιστής πρόεδρος της, Σαλβαδόρ Αλιέντε, και φοβούμενη μήπως το μοντέλο αυτό αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση για άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής που βρίσκονταν στο υπογάστριο των ΗΠΑ, αποφάσισε την ανατροπή του Αλιέντε και το μετασχηματισμό της οικονομίας της Χιλής. Οι Αμερικανοί απευθύνθηκαν στον Φρίντμαν, ο οποίος τους συμβούλευσε ότι όλα έπρεπε να γίνουν πολύ γρήγορα, προτού προλάβει να αντιδράσει ο κόσμος.
Ο λαός πρέπει να υποστεί πρώτα ένα δυνατό ψυχολογικό και σωματικό σοκ (ένα βίαιο πραξικόπημα που θα ανατρέψει τον εκλεγμένο πρόεδρο τους) και αμέσως μετά, ένα δεύτερο οικονομικό σοκ με ιδιωτικοποιήσεις κρατικών εταιρειών, και με περικοπές μισθών και περίθαλψης. Μόνο έτσι μπορεί να περάσουν οι αλλαγές υπέρ της απελευθέρωσης των αγορών.
Ο Φρίντμαν με τις θεραπείες-σοκ που προτείνει, αναδεικνύεται ο δεύτερος δόκτορας του σοκ, μετά τον ψυχίατρο Κάμερον, που ονειρεύεται να διαγράψει τα πάντα στην οικονομία και στη συλλογική συνείδηση, και κει πάνω στη «λευκή σελίδα» της να οικοδομήσει μια νέα οικονομία και μια νέα κοινωνία! Κι αν όλα αυτά περί «λευκών σελίδων» και «νέων κοινωνιών» σας θυμίζουν έναν άλλο παράφρονα από το παρελθόν με τετράγωνο μουστάκι, δεν κάνετε λάθος.
Μέσα σε 4 μέρες 3.200 άτομα εκτελέστηκαν 80.000 φυλακίστηκαν και 200.000 εγκατέλειψαν τη Χιλή για πολιτικούς λόγους. Στα δυο μεγαλύτερα ποδοσφαιρικά γήπεδα της πρωτεύουσας οι φασίστες συγκέντρωσαν 13.500 άτομα. Κουκουλοφόροι καταδότες περιφέρονταν στις κερκίδες υποδεικνύοντας τους υπονομευτές του νέου καθεστώτος, τους οποίους οδηγούσαν στα αποδυτήρια για να τους βασανίσουν και να τους εκτελέσουν.
Ήταν ένα σωματικό και ψυχολογικό σοκ για τους Χιλιανούς για να μπορέσουν στη συνέχεια τα «Παιδιά του Σικάγου» να εφαρμόσουν τη θεραπεία του οικονομικού σοκ και να επαναφέρουν τη Χιλή στο «σωστό» δρόμο των ελεύθερων αγορών, μακριά από τα «μιάσματα» των κρατικοποιήσεων του εθνικού της πλούτου.
Η τριπλή συνταγή του Φρίντμαν τίθεται σε εφαρμογή: Οι αλλαγές πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί μέσα σε ένα εξάμηνο, διότι μετά ο κόσμος θα αρχίσει να αντιδρά. Ιδιωτικοποιείται μεγάλο μέρος του εθνικού πλούτου της Χιλής, περικόπτονται κοινωνικές δαπάνες και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού οδηγείται στην εξαθλίωση. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1982, η οικονομία της Χιλής καταρρέει παρά το πολυδιαφημισμένο «οικονομικό θαύμα» που είχαν δημιουργήσει οι ελεύθερες αγορές. Αιτία της κατάρρευσης ήταν οι λεγόμενοι «πιράνχας» - ιδιοκτήτες χρηματοοικονομικών εταιρειών που δρώντας ανεξέλεγκτα είχαν αγοράσει περιουσιακά στοιχεία της χώρας με δανεικά χρήματα, δημιουργώντας ένα τεράστιο χρέος 14 δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Μήπως όλα αυτά σας θυμίζουν όσα συνέβησαν από το 2010 και μετά στην Ελλάδα; Δεν απατάστε – η Ελλάδα είναι το πρώτο πειραματικό εργαστήριο των «παιδιών του Σικάγο» για τον 21ο αιώνα και ένα από τα πρώτα όπου οι θεωρίες του Φρίντμαν άρχισαν να δοκιμάζονται μέσα από δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις.
Για την Ιστορία, οι «θεραπείες του σοκ» μετά τις λατινοαμερικάνικες χούντες συνεχίστηκαν μετά την κατάρρευση του (ανύπαρκτου) σοσιαλισμού στην Ανατολική Ευρώπη, κυρίως στη Ρωσία και στην Πολωνία. Στη Νότια Αφρική, στη Νοτιοανατολική Ασία μετά την κατάρρευση της λεγόμενης οικονομικής «Ασιατικής Τίγρης», αλλά και στη «κομμουνιστική Κίνα» των πάμφθηνων προϊόντων και των πάμφθηνων εργατικών χεριών.
Όσο δε για τις πανίσχυρες ΗΠΑ, το δόγμα του σοκ εφαρμόστηκε ένα πρωινό της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 με την επίθεση από φανατικούς ισλαμιστές της Αλ Κάιντα στους δίδυμους πύργους στη Νέα Υόρκη. Και, οποία ειρωνεία, την ίδια ακριβώς ημερομηνία που ο Πινοτσέτ είχε ανατρέψει στη Χιλή τον Αλιέντε!

Ο Αγιέντε στην είσοδο του προεδρικού μεγάρου λίγο πριν πέσει νεκρός

Ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας γεννήθηκε
«Μετά την 11η Σεπτεμβρίου θεωρώ ότι η συνετή χρήση βίας θα μπορούσε να έχει θεραπευτικά αποτελέσματα».
(Ρίτσαρντ Κοέν, αρθρογράφος της Washington Post)

Έχουμε μπει στη νέα χιλιετία και στην πολιτική εξουσία των ΗΠΑ κυριαρχούν ο Μπους ο νεότερος, και η παρέα του ο Ντόναλντ Ράμσφελντ και ο Ντικ Τσέϊνι. Η θεραπεία-σοκ εφαρμόζεται τώρα στις ΗΠΑ! Οι Δίδυμοι Πύργοι, η έδρα του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου, δέχονται επίθεση από τρομοκράτες. Ήταν 11 Σεπτεμβρίου 2001. Ήταν ένα σοκ για την Αμερικανούς και για την παγκόσμια κοινή γνώμη. Η αμερικάνικη οικονομία βρίσκεται σε ύφεση κι ανακαλύπτεται μια καινούργια κερδοφόρος αγορά, αυτή της βιομηχανίας των προϊόντων ασφάλειας, των προηγμένων τεχνολογικών συστημάτων (κάμερες, βιομετρικές ταυτότητες, εικονικά τείχη) που θα προστατεύουν από τον εχθρό. Και ο εχθρός κατασκευάζεται: είναι ο τρομοκράτης.
Ο τρομοκράτης δεν είναι ο τύπος του εχθρού που γνωρίζουμε και από τον οποίο προσπαθούμε να προφυλαχθούμε. Ο τρομοκράτης είναι ο άγνωστος εχθρός, ο οποίος σύμφωνα με τον ίδιο τον Μπους: «μπορεί να χτυπήσει οπουδήποτε». Η διαιώνιση του φόβου μέσα στην κοινωνία είναι απαραίτητη για να μπορεί να δουλεύει η βιομηχανία της ασφάλειας, και τα άτομα συχνά προκαλούνται να καταδίδουν συμπολίτες τους ως τρομοκράτες, όταν μάλιστα αμείβονται γι αυτό! Αποτέλεσμα για την κοινωνία: αλλάζουν και οι αξίες του πολιτισμού της!
Καταλυτικό ρόλο σε αυτή τη Νέα Οικονομία της καταστροφής έπαιξαν ο Υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ Ράμσφελντ και ο αντιπρόεδρος Τσέϊνι Ο Ράμσφελντ, ένας θαυμαστής του Φρίντμαν από τον καιρό που φοιτούσε στη Σχολή του Σικάγου, είχε διατελέσει αξιωματούχος επί κυβερνήσεων Νίξον και Φορντ και τα τελευταία 30 χρόνια ήταν μέλος ή επικεφαλής διοικητικών συμβουλίων πολυεθνικών εταιρειών, όπως αυτές που παρασκεύαζαν την ασπαρτάμη ή το φάρμακο Tamiflu για τη γρίπη των πτηνών, την ασθένεια που είχε τρομοκρατήσει τον πλανήτη πριν μερικά χρόνια, ή φάρμακα για το AIDS. Ο Ράμσφελντ έβλεπε μια τεράστια αγορά να αναπτύσσεται στην προοπτική ενός δυσοίωνος μέλλοντος γύρω από τις επιδημίες, ενώ ο Τσέϊνι στην προοπτική ενός δυσοίωνου μέλλοντος με πολέμους.
Ο Τσέϊνι και η σύζυγος του, η Λιν, ήταν ένα πανίσχυρο ζευγάρι που οικοδόμησε την τεράστια περιουσία του, ο σύζυγος ποντάροντας στους πολέμους που διεξήγαγαν οι ΗΠΑ στο εξωτερικό μέσα από τις δραστηριότητες της εταιρείας του Halliburton (η οποία ανέλαβε την ανοικοδόμηση του Ιράκ), και η σύζυγος βοηθώντας την Lockheed (πολεμική αεροπορική βιομηχανία των ΗΠΑ) στην ηλεκτρονική συλλογή δεδομένων για να αναλάβει τη διεύθυνση των κρατικών υπηρεσιών των ΗΠΑ.

Η Ελλάδα του Καστελόριζου
«Η Ελλάδα θυσιάστηκε για να σωθεί η ευρωζώνη. Και για να γίνει, σας εκπαιδεύουν να αισθάνεστε ένοχοι για αυτό που είστε. Έχουν ήδη διαγνώσει ότι είστε άρρωστοι».
(Ναόμι Κλάιν, Καναδή δημοσιογράφος και ακτιβίστρια σε συνέντευξή της σε ελληνικό μέσο ενημέρωσης το 2011)

Είναι γνωστό ότι η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και ο πρωθυπουργός της Γιωργάκης Παπανδρέου ήταν... αντιεξουσιαστές (όπως είχε δηλώσει ο ίδιος αναλαμβάνοντας την εξουσία το 2009). Δεν γνωρίζαμε όμως ότι μιλούσε σοβαρά.
Η απόδειξη μου ήρθε στις 11/07/11 όταν σε άρθρο του Γιώργου Βότση στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία είχα διαβάσει ότι μήνες πριν τον τελευταίο ανασχηματισμό της κυβέρνησης σε συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου, όλοι οι υπουργοί βρήκαν μπροστά τους φωτοτυπημένο το εξώφυλλο του βιβλίου της Ναόμι Κλάιν Το Δόγμα του Σοκ [εκδόσεις Λιβάνη, 2010] και άκουσαν την πρωθυπουργική παρότρυνση να το μελετήσουν προσεκτικά επειδή ήταν «εξαιρετικά ενδιαφέρον».
Όντως το βιβλίο είναι ένα από τα καλύτερα που έχουν γραφτεί για τη θεωρία του Φρίντμαν και πώς αυτή έγινε πράξη σε πολλές χώρες του πλανήτη με τα γνωστά καταστρεπτικά αποτελέσματα για τους λαούς τους.
Από τα τότε πρώτα «έργα» της κυβέρνησης στη fast track φτωχοποίηση του λαού, οι υπουργοί αποδείχτηκαν πολύ καλοί αναγνώστες. Καλύτερος όλων, φυσικά, ο τότε αντιπρόεδρος Θεόδωρος Πάγκαλος ο οποίος με τη γνωστή του πια φράση «μαζί τα φάγαμε» ακολούθησε κατά γράμμα τις εντολές των «παιδιών του Σικάγου» και προσπάθησε να δημιουργήσει ενοχές στον ελληνικό λαό για τη κατάρρευση της οικονομίας, απενοχοποιώντας την οικονομική και πολιτική ελίτ του τόπου από τις ευθύνες της και φορτώνοντάς τες αποκλειστικά στις πλάτες των μισθωτών και των συνταξιούχων.
Η πραγματικότητα όμως μας δείχνει άλλα: Τα περισσότερα χρήματα της διάσωσης δόθηκαν στις τράπεζες που συνέχισαν να κερδίζουν χρήματα ενώ το κράτος μπήκε εγγυητής των χρεών τους. Στη πραγματικότητα, αυτό που έγινε ήταν μία ξεκάθαρη ληστεία του λαού προκειμένου να σωθεί το τραπεζικό λόμπι.
Σε κάθε χώρα όπου τα τελευταία τριάντα χρόνια εφαρμόστηκαν οι πολιτικές της «Σχολής του Σικάγου», αυτό που προέκυψε ήταν μια κρατική συμμαχία ανάμεσα σε μια δράκα πανίσχυρων εταιρειών και σε μια τάξη πλούσιων πολιτικών, με τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις δύο ομάδες να είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτες και διαρκώς μετακινούμενες.
Αυτό ήταν το πρώτο σοκ που δέχθηκαν οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών. Δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι τους πρόδωσαν και ότι οι δικές τους κυβερνήσεις έλεγαν ψέματα. Το δεύτερο σοκ (όπως αποδείχθηκε το 2006) και το σχέδιο του νεοφιλελευθερισμού δεν ήταν ούτε των κυβερνήσεων, ούτε καν του ΔΝΤ. Ολόκληρο το πρόγραμμα της θεραπείας-σοκ που επιβλήθηκε ως τις αρχές του 1990, εκπονήθηκε κρυφά από τις JP Morgan και τη Citibank, τους δύο μεγάλους ιδιώτες πιστωτές. Είχαν δηλαδή επιβάλει ένα ειδικό και οδυνηρό πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων, χωρίς καν να πυροδοτήσουν μια εθνική εξέγερση.
Πώς όμως τα κατάφεραν; Χρόνια μετά ο Καβάγιο, ο πρωτεργάτης της θεραπείας σοκ στην Αργεντινή, θα έδινε ο ίδιος την εξήγηση: Οι περίοδοι μεγάλων προβλημάτων (υπερπληθωρισμός στις συγκεκριμένες χώρες, το χρέος σήμερα για εμάς) είναι τρομακτικές για τους ανθρώπους. Δημιουργείται πανικός, φόβος, αβεβαιότητα για το αύριο. Γι’ αυτό το λόγο ζητούν από την κυβέρνηση (την οποία μάλιστα αρχικά εμπιστεύονται) να κάνει κάτι και γρήγορα. Αν η κυβέρνηση παρουσιάσει κάποιο πρόγραμμα (και δεν υπάρχει άλλη πρόταση πειστική από άλλα κόμματα), ο πληθυσμός είναι κατ’ αρχήν έτοιμος να αποδεχθεί δραστικές αλλαγές προκειμένου να εξαλειφθεί το έντονο πρόβλημα της στιγμής, περιμένοντας ότι η φυσιολογική κατάσταση των πραγμάτων θα επανέλθει. Εκείνο δηλαδή που χρησιμοποίησαν οι ηγέτες της περιόδου ήταν μια ψυχολογική παρά οικονομική τεχνική. Όπως πολύ καλά κατάλαβαν οι βετεράνοι της ιδιωτικοποίησης, σε περιόδους κρίσης – είτε αυτή αφορά την κατάρρευση της οικονομίας είτε μια τρομοκρατική επίθεση είτε μια φυσική καταστροφή – οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να εκχωρήσουν ένα πολύ μεγάλο μέρος της εξουσίας σε όποιον διατείνεται ότι διαθέτει μια μαγική θεραπεία. Με αυτό τον τρόπο, δηλαδή υπό την επίδραση του σοκ, με υποσχέσεις για προσωρινές θυσίες που θα τις διαδέχονταν μελλοντικές καλύτερες μέρες, και με ψέματα, η σταυροφορία που είχε ξεκινήσει ο Φρίντμαν κατάφερε να επιβιώσει κατά την διάρκεια της μετάβασης στη δημοκρατία, να επεκταθεί σε άλλες χώρες και σήμερα να φθάσει ως εμάς. Και ω! τι έκπληξη! Θα ξαναβρούμε τον Καβάγιο (αυτόν τον αστέρα της οικονομικής καταστροφής) να διορίζεται σαν οικονομικός σύμβουλος του τότε πρωθυπουργού Γιωργάκη Παπανδρέου, στην «ομάδα των 30», μια διεθνή συμβουλευτική επιτροπή για τραπεζικά θέματα.

Η Αστυνομία διαβάζει Φρίντμαν
«Ανώτατος άρχοντας είναι αυτός που αποφασίζει πότε υπάρχει κατάσταση έκτακτης ανάγκης».
(Καρλ Σμιτ, νομικός των Ναζί, 1936)

Δεν υπάρχει τρόπος να κυβερνώνται οι άνθρωποι χωρίς τη θέληση τους. Όπως δεν υπάρχει ήπιος και ευγενικός τρόπος να θέσεις μια χώρα υπό κατοχή παρά τη θέληση των κατοίκων της, έτσι δεν υπάρχει ειρηνικός τρόπος για να στερήσεις από εκατομμύρια ανθρώπους όσα χρειάζονται για να ζουν με αξιοπρέπεια. Η ληστεία, είτε μιας έκτασης γης, είτε ενός τρόπου ζωής, απαιτεί άσκηση βίας ή τουλάχιστον την πειστική απειλή για άσκηση βίας. Κατά αυτή την έννοια, οι οικονομικές κρίσεις είναι ταυτόχρονα περίοδοι αναστολής της δημοκρατίας, στη διάρκεια των οποίων δεν υφίσταται ανάγκη για συγκατάθεση και συναίνεση του λαού.
Στις 29 Ιουνίου του 2011 ψηφίστηκε στη Βουλή το Μεσοπρόθεσμο, το οποίο ήρθε να σφραγίσει στην Ελλάδα το δόγμα που εμπνεύστηκε ο Φρίντμαν και η παρέα του. Η ψήφιση συνοδεύτηκε από πρωτοφανή αστυνομική βία σε βάρος των ειρηνικών διαδηλωτών, από μια γενικευμένη επίθεση των δυνάμεων καταστολής κυρίως στην πλατεία Συντάγματος. Ένα 48ωρο χημικών που έκοψε την ανάσα στο κέντρο της πόλης και προκάλεσε σοκ και δέος. Τα βίντεο και οι φωτογραφίες που κυκλοφόρησαν τότε στο διαδίκτυο είναι ενδεικτικά: Οι εικόνες των ΜΑΤάδων «Ρόμποκοπ» που σάρωναν με σφοδρότητα τους πεζόδρομους και τους δρόμους του κέντρου πετώντας αδιάκριτα χειροβομβίδες κρότου-λάμψης και δακρυγόνα στους ανθρώπους, με τη συνοδεία ανελέητων ξυλοδαρμών στα όρια της δολοφονίας, προκάλεσαν σοκ. Η αστυνομία γνωρίζει ότι βρισκόμαστε στην ψηφιακή εποχή, ότι οι αυθαιρεσίες της θα καταγράφονταν και θα έκαναν τον γύρο της χώρας, ότι θα έμπαιναν σε κάθε σπίτι. Αυτό ακριβώς επεδίωκε: Να καταγραφούν οι εικόνες στις συνειδήσεις των πολιτών, να γίνει κατανοητό ότι το κοινωνικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης είχε σπάσει και ότι, όποιος αντιδρά στη συνταγή είτε θα τρομοκρατηθεί για να το βουλώσει είτε θα εξοντωθεί και θα το βουλώσει.

Επίλογος (με λίγη συναισθηματική φλυαρία)

Μόλις προχθές (από τη μέρα που δημοσιεύτηκε αυτό το κείμενο) διάβασα κάποιες δηλώσεις του Κυριάκου Μητσοτάκη, όπου ζήτησε την κατάργηση κάθε εργασιακής ανάπαυσης και την εργασία για επτά μέρες την εβδομάδα. Ο Κούλης είναι γνωστό ότι έχει... δουλέψει πολύ στη ζωή του (όπως εξάλλου όλη του η οικογενειακή του δυναστεία) και σαν γνήσιο πνευματικό τέκνο του Μίλτον Φρίντμαν και πιστός στις θεωρίες του θέλει να συνεχίσει το έργο του. Αυτό είναι εύκολο να γίνει εφόσον η σημερινή κατάσταση είναι μια διαρκής «θεραπεία δια του σοκ» . Μια κοινωνία η οποία έχει κυριολεκτικά ισοπεδωθεί οικονομικά αλλά και κοινωνικά, μπορεί να δεχτεί τα πάντα γιατί αυτό που κυριαρχεί μέσα της είναι ο διαρκής φόβος και η ανασφάλεια.
Η σκιά του φόβου καταδιώκει τον κόσμο, ο φόβος της απώλειας: Απώλεια της δουλειάς, απώλεια χρημάτων, απώλεια του επιούσιου, απώλεια… Δεν υπάρχει ξόρκι που να μπορεί να σε προστατέψει από την ξαφνική κατάρα της απώλειας.
Ακόμη και ο πιο «πετυχημένος» άνθρωπος μπορεί να τα χάσει όλα από τη μια στιγμή στην άλλη και να γίνει ένας «αποτυχημένος», που δεν του αξίζει ούτε συγχώρηση ούτε συμπόνια.
Δεν επιτρέπουν οι αγορές την «αποτυχία». Δεν «ευθύνεται» κανείς γι’ αυτήν παρά μόνο ο «αποτυχημένος».
Το να βρει κανείς δουλειά σήμερα στα χρόνια του φόβου, ή να διατηρήσει αυτή που ήδη έχει, ακόμη και χωρίς εορταστικά δώρα, επιδόματα, διακοπές, χωρίς να πάρει ποτέ σύνταξη, έναντι μισθού πείνας ακόμη και σε αραιά διαστήματα, γιορτάζεται σαν να πρόκειται για θρησκευτικό θαύμα.
Το εργατικό δίκαιο ανάγεται στο να σε πληρώνουν ό,τι θέλουν, να σου επιβάλλουν ό,τι συνθήκες θέλουν, να δουλεύεις όσο θέλουν, και να ευχαριστείς, να ευχαριστείς κοιτώντας τα παπούτσια σου για την τύχη σου. Αν σου αρέσει! «Ούτως ή άλλως, στην ουρά περιμένουν πολλοί».
Ο θάνατος είναι ο μεγαλύτερος φόβος του ανθρώπου και η απειλή του είτε μέσω του πολέμου είτε μέσω της φτώχειας είναι υπεραρκετή για να τον κάνει να κρυφτεί σαν το φοβισμένο ζωάκι βαθιά μέσα σε μία τρύπα.
Η Φτώχεια είναι ένας ακήρυχτος και σιωπηλός πόλεμος. Φτωχοί όμως δεν είναι μονάχα οι στερημένοι βασικών αγαθών και αφημένοι στην τύχη, δίχως δύναμη και δίχως θέληση. Φτωχοί είναι και οι σημαδεμένοι απ’ τη σφραγίδα μιας αγωνίας δίχως όνομα, οι γυμνωμένοι απ’ όλα, ακόμη κι απ’ το νόημα της φτώχειας τους.
Εσύ, που τώρα διαβάζεις αυτό το κείμενο, ίσως να μην το γνωρίζεις ή να μην το θυμάσαι, αλλά θα στο θυμίσω: τα δικαιώματα των εργαζομένων που ίσχυαν μέχρι πριν λίγο καιρό ήταν καρπός ενός άλλου φόβου μιας άλλης εποχής: Του φόβου της οικονομικής εξουσίας απέναντι στους εργάτες της. Ήταν καρπός του φόβου των απεργιών, του φόβου της κοινωνικής επανάστασης που έμοιαζε να καιροφυλακτεί. Εκείνη η φοβισμένη εξουσία, η εξουσία του χθες, είναι η ίδια που στις μέρες μας τρομοκρατεί τους εργαζομένους, ώστε να υποτάσσονται σε αυτήν. Σου θυμίζω επίσης ότι, όπως ακριβώς η αυτοκρατορία του χρήματος κληροδοτείται στους απογόνους της, έτσι ακριβώς και εμείς κληρονομούμε τον καρπό του φόβου της.
Η ιστορία όλων των επαναστάσεων που έγιναν στα περασμένα μας δείχνει ότι τα μεγάλα λαϊκά κινήματα δεν είναι καθόλου ένα αυθαίρετο και ενσυνείδητο δημιούργημα των λεγόμενων «αρχηγών» ή των «κομμάτων», όπως φαντάζονται οι κυρίαρχοι και οι επίσημοι αστοί ιστοριογράφοι, αλλά είναι αυθόρμητα κοινωνικά φαινόμενα, γεννημένα από μια δύναμη φυσική που πηγάζει από τον ταξικό χαρακτήρα της σύγχρονης κοινωνίας.
Τι ζητούν επιτέλους και τι αξιώνουν οι απλοί και ζωντανοί άνθρωποι; «Δεν επιθυμώ την ταπείνωση και τον εξευτελισμό, θέλω να με υπολογίζουν και να με σέβονται».
Ποτέ η παραδοσιακή πολιτική δεν είχε φθαρεί όσο έχει φθαρεί στις μέρες μας, ποτέ οι εκπρόσωποί της δεν έγιναν τόσο αναξιόπιστοι και τόσο καταγέλαστοι. Στο χέρι, και κυρίως στη θέληση όλων μας, είναι από εδώ και πέρα ό,τι νέο θα προκύπτει να μην προέρχεται από αυτούς, Πρέπει πια να γίνει όχι μόνο κατανοητό, αλλά και κτήμα μας, ότι η γραμμή της πραγματικής ζωής περνά από τη ριζική καταστροφή των εμπορευματικών σχέσεων, την υποκειμενική αφθονία, την εξαφάνιση των οικονομικών ταξικών διαφορών και το τέλος του κράτους.
Γιατί σε διαφορετική περίπτωση, ο κίνδυνος δεν είναι ότι μπορεί να ξυπνήσουμε ένα πρωί και να βρεθούμε σ’ ένα φασιστικό κόσμο. Ο κίνδυνος είναι να πέσουμε στο κρεβάτι την προηγούμενη νύχτα, σ’ έναν κόσμο που είχε γίνει φασιστικός, δίχως να το πάρουμε χαμπάρι.

---

Αντώνης Ζήβας

Ο Αντώνης Ζήβας είναι D.J. ραδιοφωνικός παραγωγός και record sellector εδώ και 28 έτη. Παράλληλα έχει υπάρξει μπασίστας σε διάφορες γνωστές-άγνωστες Punk και Alternative μπάντες από τη δεκαετία του '80 ως τις μέρες μας, ενώ ανήκει στο απροστάτευτο υπό εξαφάνιση είδος των δισκοπωλών. Γεννήθηκε στη Πάτρα, αλλά διάλεξε να ζήσει για πάρα πολλά χρόνια στη Κρήτη, όπου και απέκτησε τη Κρητική υπηκοότητα, την οποία διατηρεί ακόμη με πείσμα. Τα τελευταία χρόνια κατοικεί στη κοιλιά του τέρατος που ονόμασαν Αθήνα, περιφέροντας το σάρκιον του σε διάφορα Booth της Αθηναϊκής νύχτας και μία φορά την εβδομάδα τα μεσημέρια των Σαββάτων, ξαποστένει στο μικρόφωνο του metadeftero.gr, μέσα από την εκπομπή Reclaim The Music

 
 
 

Αντώνης Ζήβας

Ο Αντώνης Ζήβας είναι D.J. ραδιοφωνικός παραγωγός και record sellector εδώ και 28 έτη. Παράλληλα έχει υπάρξει μπασίστας σε διάφορες γνωστές-άγνωστες Punk και Alternative μπάντες από τη δεκαετία του '80 ως τις μέρες μας, ενώ ανήκει στο απροστάτευτο υπό εξαφάνιση είδος των δισκοπωλών. Γεννήθηκε στη Πάτρα, αλλά διάλεξε να ζήσει για πάρα πολλά χρόνια στη Κρήτη, όπου και απέκτησε τη Κρητική υπηκοότητα, την οποία διατηρεί ακόμη με πείσμα. Τα τελευταία χρόνια κατοικεί στη κοιλιά του τέρατος που ονόμασαν Αθήνα, περιφέροντας το σάρκιον του σε διάφορα Booth της Αθηναϊκής νύχτας και μία φορά την εβδομάδα τα μεσημέρια των Σαββάτων, ξαποστένει στο μικρόφωνο του metadeftero.gr, μέσα από την εκπομπή Reclaim The Music

 
 
 

Αντώνης Ζήβας

Ο Αντώνης Ζήβας είναι D.J. ραδιοφωνικός παραγωγός και record sellector εδώ και 28 έτη. Παράλληλα έχει υπάρξει μπασίστας σε διάφορες γνωστές-άγνωστες Punk και Alternative μπάντες από τη δεκαετία του '80 ως τις μέρες μας, ενώ ανήκει στο απροστάτευτο υπό εξαφάνιση είδος των δισκοπωλών. Γεννήθηκε στη Πάτρα, αλλά διάλεξε να ζήσει για πάρα πολλά χρόνια στη Κρήτη, όπου και απέκτησε τη Κρητική υπηκοότητα, την οποία διατηρεί ακόμη με πείσμα. Τα τελευταία χρόνια κατοικεί στη κοιλιά του τέρατος που ονόμασαν Αθήνα, περιφέροντας το σάρκιον του σε διάφορα Booth της Αθηναϊκής νύχτας και μία φορά την εβδομάδα τα μεσημέρια των Σαββάτων, ξαποστένει στο μικρόφωνο του metadeftero.gr, μέσα από την εκπομπή Reclaim The Music