Γράφει ο Αντώνης Ζήβας

“Ο ορισμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει τις ρίζες του στην ιδέα της εξέγερσης. Ξεκινώντας από εκεί, ο άνθρωπος εξερεύνησε όσα συμβάλλουν στη διεύρυνση των δικαιωμάτων του. Η ιδέα τού να λες όχι, αντιστοιχεί στην άρνηση του συμβιβασμού, της αδικίας, του ψεύδους. Είναι επίσης η αποδοχή της ανάγκης να εναντιώνεσαι σε κάθε κατάσταση που απειλεί την ακεραιότητα του ανθρώπινου όντος, την αξιοπρέπειά του και τις επιλογές του”.

Η Μαμά και ο Μπαμπάς μας

“Ψυχήσιν Θάνατος ύδωρ γενέσθαι, ύδατι δε θάνατος γην γενέσθαι, εκ γης δε ύδωρ γίνεται, εξ ύδατος δε ψυχή" (Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό, για το νερό όμως θάνατος είναι να γίνει χώμα. Από το χώμα πάλι γίνεται το νερό και από το νερό η ψυχή) - Ηράκλειτος

Στο σύμπαν υπάρχει μια βασική αρχή για τα πάντα: η Γένεσις. Μπορεί η λέξη να είναι περισσότερο γνωστή σαν το πρώτο βιβλίο των νόμων του Μωυσή, παρόλα αυτά, εκτός από τους νόμους περιγράφει και τη δημιουργία του πολιτισμού της εβραϊκής φυλής, καθώς οι νόμοι δεν είναι τίποτε περισσότερο παρά η εξελικτική πολιτιστική πορεία του ανθρώπινου είδους.
Κάθε είδος του πλανήτη που μας φιλοξενεί έχει μία μάνα κι έναν πατέρα. Και αν η κοινή μας Μητέρα είναι ο ίδιος ο πλανήτης η Γη, ο Πατέρας μας είναι το Νερό. Ο ανθρώπινος πολιτισμός δεν θα είχε την ανάπτυξη που γνωρίζουμε, αν οι άνθρωποι προηγουμένως δεν έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους μέσω του νερού. Το νερό, εκτός από το βασικό στοιχείο της ύπαρξης της ίδιας της ζωής, ήταν και ο βασικός δρόμος όπου οι άνθρωποι έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους ανταλλάσσοντας ιδέες, σκέψεις, εμπειρίες και γνώση, αναπτύσσοντας το ίδιο τους το είδος - δηλαδή, δημιουργώντας πολιτισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι οι λαμπρότεροι και μεγαλύτεροι πολιτισμοί του ανθρώπου δημιουργήθηκαν και αναπτύχθηκαν εκεί όπου τη στεριά αγκάλιαζαν οι υγρές λεωφόροι της θάλασσας και των ποταμών. Ο Μινωικός πολιτισμός στη Κρήτη δεν θα είχε φτάσει στο μεγαλείο που έφτασε, αν προηγουμένως οι άνθρωποι από την Ανατολή και την Αφρική (Φοίνικες, Αιγύπτιοι) δεν έρχονταν σε επαφή μεταξύ τους μέσω των ταξιδιών.
Παλαιότερα ο αιγυπτιακός πολιτισμός αναπτύχθηκε στις όχθες του Νείλου, του πατέρα-θεού της ζωής, όπως τον αποκαλούσαν. Όπως ο Νείλος γέννησε τον πολιτισμό της Αρχαίας Αιγύπτου, έτσι και ο Τίγρης με τον Ευφράτη γέννησαν στη Μεσοποταμία (το σημερινό Ιράκ) πολιτισμούς όπως ο βαβυλωνιακός, ο σουμεριακός και ο ασσυριακός. Πολιτισμούς που μας άφησαν επιτεύγματα όπως την πρώτη γραφή ή τους πρώτους νομικούς κώδικες στην ανθρώπινη ιστορία.

Σύντομη Ιστορία του Πολιτισμού

“Σκιάς όναρ άνθρωπος”
(Ο άνθρωπος είναι το όνειρο της σκιάς)
(Πίνδαρος)

Στη μικρή-μεγάλη ιστορία της μετανάστευσης του ανθρώπινου είδους είχα γράψει ότι ο κόσμος μας ήταν ένας απέραντος χάρτης δίχως σύνορα και ότι τα πόδια μας ήταν το μοναδικό απαιτούμενο διαβατήριο. Κάποτε κουραστήκαμε να περιφερόμαστε στα δάση και τα ποτάμια και αποφασίσαμε να σταματήσουμε (συνήθως κοντά στη θάλασσα ή σε ένα ποτάμι). Επινοήσαμε τα χωριά, τους οικισμούς και την ομαδική ζωή. Κάναμε το κόκκαλο βελόνα και αγκίστρι, το ξύλο πάσσαλο και καμάκι, τη πέτρα πέλεκυ, αξίνα και μαχαίρι. Καλλιεργήσαμε τη γη ανακαλύπτοντας το ρύζι, το στάρι και το καλαμπόκι. Φράξαμε κομμάτια γης και κλείσαμε μέσα τους τα πρόβατα, τις αίγες, τα άλογα και τα βόδια, ενώ μάθαμε να φυλάμε τη σοδειά ώστε να μη πεθαίνουμε από την πείνα τους δύσκολους καιρούς. Παρατηρήσαμε τα φυσικά καιρικά φαινόμενα, τον ήλιο και τα αστέρια, παρατηρήσαμε πώς η γη γεννά μέσα από το χώμα της την τροφή και αρχίσαμε να τη βλέπουμε ως τη κοινή Μητέρα-Θεά όλων μας. Αρχίσαμε να λατρεύουμε τη θεά της γονιμότητας που λίγο αργότερα έγινε πολλές θεές - όσα και τα χρώματα του ανθρώπινου είδους. Γυναίκες με φαρδιά λαγόνια και πλούσια στήθη.
Με τον καιρό οι γυναίκες, αυτές οι πρώτες θεές, εκτοπίστηκαν από τους αρσενικούς θεούς των δυνάμεων του ουρανού, της μανίας της θάλασσας και του πολέμου. Ταυτόχρονα, αρχίσαμε να υμνούμε μαζί με τους θεούς και ανθρώπους που τους αποκαλούσαμε βασιλιάδες, αρχιερείς, στρατηγούς και στρατηλάτες. Δημιουργήσαμε τις λέξεις: “δικό μου”, “δικό σου”. Η γη απέκτησε αφέντη, η γυναίκα έγινε ιδιοκτησία του άντρα και ο πατέρας ιδιοκτήτης των παιδιών. Είχε περάσει πλέον ο καιρός που περιφερόμασταν δίχως προορισμό, σκοπό και σπίτι. Ξεκινήσαμε να πηγαίνουμε σε άλλα μέρη κατακτώντας γη, ζώα και ανθρώπους. Όλα αυτά άνηκαν στον νικητή και νικητής ήταν εκείνος που είχε τη μεγαλύτερη δύναμη σε όπλα.
Ο άνθρωπος άρχισε να γίνεται πολιτισμένος και τα αποτελέσματα του πολιτισμού του ήταν εκπληκτικά: η ζωή μας ήταν πιο ασφαλής αλλά λιγότερο ελεύθερη, ενώ δουλεύαμε περισσότερες ώρες. Ειδικότερα, αν είχαμε την ατυχία να ανήκουμε στην πλευρά του ηττημένου, η ζωή μας, εκτός του ότι άνηκε στον νικητή, δεν είχε μεγαλύτερη αξία από τη ζωή ενός αλόγου που είναι χρήσιμο όσο μπορεί να σέρνει την άμαξα, αλλά εντελώς άχρηστο και ζημιογόνο όταν γεράσει και δεν μπορεί πια να δουλέψει και περιμένει τη γνωστή κατάληξη. Ο πολιτισμός που γέννησε την περιγραφή της ομορφιάς με λέξεις,  γέννησε και τη πραγματικότητα της κόλασης της δουλείας, όπου ο άνθρωπος δεν ήταν πλέον μόνο το κέντρο του κόσμου αλλά και ένα επικερδές εμπόρευμα, το εμπόρευμα του σκλάβου.

Αφέντες και ανδράποδα
“Και τούτα (τα αγάλματα του Δαίδαλου), αν δεν είναι δεμένα, το σκάνε και φεύγουν. Όταν όμως είναι δεμένα μένουν άπραγα”
(Πλάτωνος Μένων, στ.97)

Οι δούλοι στον αρχαίο κόσμο ήταν ό,τι και αργότερα. Άνθρωποι που είχαν αιχμαλωτιστεί είτε μετά την κατάκτηση του εδάφους τους από κάποιο άλλο βασίλειο ή πόλη-κράτος, είτε από πειρατές που καταλάμβαναν πλοία με προϊόντα μετατρέποντας σε εμπόρευμα και το ανθρώπινο δυναμικό τους, είτε αιχμάλωτοι επιδρομών. Τον ελληνικό αρχαίο όρο “ανδράποδα” τον συναντούμε για πρώτη φορά στις διηγήσεις του Ομήρου και παρέπεμπε στους δούλους. Ο όρος “ανδράποδα” κυριολεκτικά σημαίνει “αυτός που έχει ανθρώπινα πόδια”, σε αντιδιαστολή με τη λέξη “τετράποδον”, η οποία χρησιμοποιείται μέχρι τις μέρες μας. Όπως διαπιστώνουμε, εκείνο το οποίο δημιούργησε την κακοδαιμονία του ανθρώπου που καταντούσε δούλος/σκλάβος (δηλ. ανδράποδο), ήταν η σκληρότητα και η απληστία των ισχυρών που σε όλες τις εποχές δεν δίσταζαν να στερούν την ελευθερία των πιο αδύνατων.
Τον όρο χρησιμοποίησε αρκετές φορές αργότερα στους κλασικούς χρόνους ο Αριστοτέλης για να περιγράψει τη διαφορά μεταξύ ενός δούλου κι ενός ελεύθερου ανθρώπου: “H ψυχή εξουσιάζει το σώμα, όπως ένας δεσπότης τον ανδράποδο, και ο νους ασκεί εξουσία που μοιάζει σαν εξουσία πολιτικού... Αναγκαστικά, ο κανόνας αυτός ισχύει και για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Όσοι λοιπόν διαφέρουν από τους άλλους, όπως η ψυχή από το σώμα, και ο άνθρωπος από το θηρίο... αυτοί είναι από τη φύση τους ανδράποδα (δούλοι), για τους οποίους είναι καλύτερο να υποτάσσονται... Γιατί δούλος είναι από την ίδια του τη φύση εκείνος που μπορεί να βρίσκεται κάτω από την εξουσία ενός άλλου, γι’ αυτό και είναι κτήμα του άλλου. Και τέτοιος είναι όποιος έχει τόσο μόνο λογικό, όσο αρκεί για να αισθάνεται, αλλά να μη μπορεί να έχει ολοκληρωμένο το λογικό του. Αλήθεια, τα άλλα ζώα προσφέρουν υπηρεσίες όχι από συνειδητή ενέργεια του λογικού τους, αλλά από υποταγή παθητική. Γι’ αυτό και η διαφορά στη χρησιμότητά τους (ανάμεσα σ’ αυτά και τους δούλους) δεν διαφέρει πολύ, γιατί η βοήθεια για την απόκτηση των αγαθών της ζωής προσφέρεται εξίσου και από τα ήρεμα ζώα και από τους δούλους. Και η φύση θέλει να κάνει τα σώματα των δούλων και των ελεύθερων διαφορετικά, έτσι ώστε, των δούλων να είναι δυνατά και κατάλληλα για βαριές δουλειές και των ελεύθερων να είναι όρθια και άχρηστα για δουλικές εργασίες, χρήσιμα όμως για τον πολιτικό βίο.” (Αριστοτέλης Πολιτικά).

Βλέπουμε λοιπόν την αντίληψη που είχαν για τους δούλους στη κλασική ελληνική αρχαιότητα, η οποία δεν διαφέρει από την αντίστοιχη ίδια αντίληψη που είχαν τόσο πριν από τη συγκεκριμένη εποχή όσο και σήμερα, όπου οι άνθρωποι που γίνονταν δούλοι ήταν κατώτεροι των ελεύθερων ανθρώπων, αποκομμένοι από τις συναισθηματικές ανάγκες και σκέψεις τους, δηλαδή ένα κατώτερο είδος μεταξύ τετράποδου και δίποδου ζώου.
Παρόλα αυτά, ο ίδιος μπορεί να θεωρούσε ότι η δουλεία εξαθλίωνε την ανθρώπινη προσωπικότητα, ώστε να διαπλάθει ανθρώπους που διέφεραν από τα ζώα μόνο επειδή οι ενέργειές τους ήταν συνειδητές (και όχι παθητικά μηχανικές όπως των ζώων), παραδέχεται στο ίδιο έργο ότι: “Συμβαίνει όμως πολλές φορές και το αντίθετο: Δηλαδή, οι δούλοι να έχουν σώματα ελεύθερων ανθρώπων και οι ελεύθεροι να έχουν δουλικές ψυχές”. Η ίδια η ιστορία επιβεβαιώνει τη σκέψη του Αριστοτέλη.
Η ανθρώπινη ιστορία εκτός από τις γραμμένες με χρυσά γράμματα ιστορίες δόξας των νικητών, περιέχει και τις γραμμένες με αίμα ιστορίες αντίστασης των ηττημένων. Οι επαναστάσεις και οι εξεγέρσεις των δούλων για να ελευθερωθούν από το καθεστώς που τους υποβίβαζε σαν ανθρώπους, είναι μια ιστορική απόδειξη που διαψεύδει την αρχική αριστοτέλεια σκέψη, ότι δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι που είναι “φύσει δούλοι”.

Η γέννηση της ελευθερίας επάνω σε μία πέτρα
“Μέτρον βίου το καλόν, ου το του χρόνου μήκος”
(Η αξία της ζωής μετριέται με την ωραιότητά της και όχι με το μήκος της.)
(Πλούταρχος)

Το μεγαλύτερο επίτευγμα του ανθρώπινου πολιτισμού είναι η γραφή. H γραφή είναι η αναπαράσταση της γλώσσας με την τέχνη του κειμένου και μέσα από τη χρήση ενός συνόλου σημείων ή συμβόλων που σχηματίζουν λέξεις, οι οποίες με τη σειρά τους σχηματίζουν προτάσεις - δηλαδή νοήματα. Η δημιουργία της γραφής ξεκίνησε από τους Σουμέριους στην αρχαία Μεσοποταμία πριν από πέντε χιλιετίες. Η σφηνοειδής γραφή δημιουργήθηκε από την ανάγκη λεπτομερών καταγραφών που έκαναν οι αρμόδιοι των ναών για τα προϊόντα που αποθήκευαν και διένειμαν. Στις αποθήκες των ναών και των παλατιών του αρχαίου κόσμου αποθηκεύονταν όλα τα προϊόντα των κοινοτήτων, τα οποία μοιράζονταν σε όλο τον κόσμο σύμφωνα με τις ανάγκες του. Βλέπουμε μια κοινωνική οργάνωση βασισμένη πάνω σε έναν αρχέγονο κομμουνισμόν όσον αφορά τη Μεσοποταμία και τον Μινωικό Πολιτισμό, σύμφωνα με τους αρχαίους μελετητές.
Στην αρχή οι Σουμέριοι είχαν μια αξιόλογα κοινοτική εξισωτική συμπεριφορά. Όπως αναφέρει ο Μάρεϊ Μπούκτσιν, ο αναρχικός φιλόσοφος που έχει μελετήσει τον αρχαίο πολιτισμό της Μεσοποταμίας: “Τις πρώτες πόλεις-κράτη κυβερνούσαν εξισωτικές συνελεύσεις, οι οποίες διέθεταν μια ελευθερία σε ένα ασυνήθιστο επίπεδο”. Ο Μπούκτσιν παρατήρησε ότι ανάμεσα στους Σουμέριους και, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, εμφανίστηκε σε γραπτή μορφή η λέξη Ελευθερία (am-ar-gi), σκαλισμένη με σφηνοειδή γραφή σε μια μικρή πινακίδα από πηλό που περιέγραφε μια νικηφόρα λαϊκή εξέγερση ενάντια σε ένα τύραννο βασιλιά.
Η λέξη Amargi (ή Amagi) είναι γραμμένη σε σφηνοειδή γραφή (η πρώτη ιστορικά οργανωμένη γραφή του ανθρώπινου είδους) και η μεταφραστική της απόδοση είναι “ελευθερία” καθώς και “αποζημίωση”, “απαλλαγή από χρέη ή υποχρεώσεις” και “αποκατάσταση προσώπων και περιουσιακών στοιχείων στην αρχική τους κατάσταση”, συμπεριλαμβανομένης της διαγραφής των χρεών.
Άλλες ερμηνείες περιλαμβάνουν την “αναστροφή σε προηγούμενη κατάσταση” και την απελευθέρωση από το χρέος, τη δουλεία, τη φορολογία ή την τιμωρία. Η λέξη προέρχεται από το ουσιαστικό “ama” (μητέρα) και από τον παρόντα χρόνο “gi” (επιστροφή, επαναφορά), που σημαίνει κυριολεκτικά "επιστροφή στη μητέρα". Ο μελετητής του ασσυριακού πολιτισμού, Samuel Noah Kramer, την έχει αναγνωρίσει ως την πρώτη γνωστή γραπτή αναφορά στην έννοια της ελευθερίας. Αναφερόμενος στην κυριολεκτική του έννοια “επιστροφή στη μητέρα”, το 1963 έγραψε ότι: “Ακόμα δεν γνωρίζουμε γιατί χρησιμοποίησαν αυτή τη μορφή για την ελευθερία”.

To άγαλμα του Σπάρτακου στη ρωσική πρωτεύουσα

Στην ανθρώπινη ιστορία η ελευθερία με την εξέγερση είναι αγαπημένες δίδυμες αδελφές, όπου η μία δεν μπορεί να σταθεί χωρίς την αρωγή, τη βοήθεια και τη στήριξη της άλλης.
Εξέγερση για την Ελευθερία και Ελευθερία μέσα από την Εξέγερση. Ο σκοπός και το μέσο.
Όπου λοιπόν η μία αδελφή απουσιάζει, εμφανίζεται η άλλη που την αναζητάει. Κι αν κάποιοι άνθρωποι εξεγείρονται, αυτό συμβαίνει επειδή φωνάζοντας τη μία αδελφή η δίδυμη της δεν μπορεί να είναι χώρια της. Ιδιαίτερα σε καταστάσεις όπου απουσιάζουν από τη ζωή των καταπιεσμένων όπως οι σκλάβοι (του χθες, του σήμερα και του αύριο).

Σκλάβοι κι εξεγέρσεις
“Οι δούλοι συνήθιζαν να κλαίνε πάνω από τα πτώματα των αφεντάδων τους μόνο από φόβο για τους νέους αφέντες”
(Louis Scutenaire,1905-1987, Βέλγος αναρχικός και σουρεαλιστής)

Η δουλεία δεν συνεπαγόταν μόνον τον κοινωνικό θάνατο του ατόμου, αλλά του αφαιρούσε αυτή καθαυτή την ανθρώπινη υπόσταση και το υποβίβαζε στο εξής σε αντικείμενο προς ιδιοκτησία και χρήση (ιδιώτη ή κράτους). Σε κατάσταση δουλείας ζούσε κατά καιρούς και περιοχές το 20% ως 40% του πληθυσμού των κοινωνιών, ενώ υπήρξαν και κοινωνίες με πολύ υψηλότερο ποσοστό δούλων.
Η δουλεία υπήρξε ως «εθιμικό δίκαιο» σε όλους τους πολιτισμούς του κόσμου από τους προϊστορικούς χρόνους (όχι όμως και στις πρωτόγονες κοινωνίες, επειδή σε αυτές αρχικά δεν υπήρχαν κοινωνική διαστρωμάτωση ή τάξεις). Ως φαινόμενο, πρωτοεμφανίστηκε συστηματικά μόνον όταν ο άνθρωπος άρχισε να αποκτά μόνιμη εγκατάσταση, να καλλιεργεί τη γη και να αναπτύσσει τις τέχνες. Η δουλεία πήγασε από την ανάγκη εξεύρεσης εργατικού και αγροτικού δυναμικού, αλλά παράλληλα εξυπηρετούσε και άλλες ανάγκες. Συνήθως εφαρμοζόταν ως άγραφο “πολεμικό δίκαιο” και ήταν η μοίρα των ηττημένων αλλοεθνών, όμως συχνά εφαρμοζόταν και σε βάρος ατόμων της ίδιας φυλής για αδικήματα που σήμερα θα ενέπιπταν στο ποινικό ή αστικό δίκαιο, όπως η κλοπή ή τα χρέη.
Η υποδούλωση των ανθρώπων θεωρείτο επί δεκάδες αιώνες μια απόλυτα νόμιμη κατάσταση, κατά την οποία δούλοι ή σκλάβοι γίνονταν συνήθως οι υγιείς και αρτιμελείς αιχμάλωτοι πολέμου, καθώς και οι αστικοί ή αγροτικοί πληθυσμοί που αυτοί υπερασπίζονταν. Μετά την υποδούλωσή τους, αντιμετωπίζονταν ως ζώα εργασίας ή ως άψυχα αντικείμενα και, παράλληλα, ως εχθροί. Η τελευταία ιδιότητα έπαιζε καθοριστικό ρόλο στη μεταχείρισή τους επειδή νομιμοποιούσε τη σκληρή εργασία μέχρι θανάτου ή το βιασμό των γυναικών –ήταν “ζωντανοί εχθροί” που τους είχε χαριστεί η ζωή και αυτή ανήκε πλέον ισοβίως στον κυρίαρχο. Επιπλέον, ως εχθροί θα έπρεπε να εξοντωθούν σωματικά και ηθικά.
Η προδιαγεγραμμένη μοίρα των ηττημένων έκανε πολλούς πολεμιστές και αμάχους να αυτοκτονούν πριν συλληφθούν αιχμάλωτοι. Όσες/οι ζούσαν, γίνονταν σκλάβοι χωρίς κανένα δικαίωμα να φύγουν από το σπίτι ή το αγρόκτημα του αφέντη τους, να παντρευτούν, ή να κάνουν παιδιά (αν έκαναν, ανήκαν κι αυτά στον κύριό τους ως έμψυχα αντικείμενα ή ως άψυχα περιουσιακά στοιχεία). Δεν μπορούσαν να αγοράσουν ή να πουλήσουν οτιδήποτε, να διεκδικήσουν νερό, φαγητό ή ιατρική περίθαλψη, να αποκτήσουν οποιοδήποτε προσωπικό περιουσιακό στοιχείο, να αμυνθούν σε περίπτωση επίθεσης, να δηλώσουν ότι δεν αναγνωρίζουν αφέντη, να εκφράσουν οποιαδήποτε προσωπική άποψη, πολιτική ή θρησκευτική, και να ζητήσουν προστασία σε περίπτωση που τους βασάνιζε εκείνος που νεμόταν κυριολεκτικά την κυριότητά τους. Η μοναδική τους επιλογή ήταν η υποταγή.
Στη Βίβλο γίνονται πολλές αναφορές στη μαζική δουλεία των Εβραίων στην Αίγυπτο. Στον Κώδικα του Χαμουραμπί που συντάχθηκε στη Μεσοποταμία το 1780 π.Χ. υπήρχαν πάνω από 30 νομικά άρθρα που ρύθμιζαν τα θέματα της δουλείας, (όπως π.χ. το πρόστιμο που κατέβαλε όποιος ελεύθερος πολίτης σκότωνε το δούλο ή τη δούλα κάποιου άλλου, τι πλήρωνε αν η δούλα ήταν έγκυος, την τιμωρία όποιου έδινε άσυλο σε δραπέτη δούλο, την τιμωρία του δούλου που αμφισβητούσε τον αφέντη του κλπ.). Μετά το 167 π.Χ. η Δήλος αποτελούσε το σημαντικότερο κέντρο αγοραπωλησίας δούλων και διοχέτευσής τους σε άλλες αγορές. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι δεκάδες χιλιάδες δούλοι άλλαζαν χέρια σε καθημερινή βάση. Όπως λοιπόν καταλαβαίνετε, το να είναι κάποιος δούλος/σκλάβος δεν είναι και ό,τι καλύτερο μπορούσε να του τύχει. Ταυτόχρονα όμως η ίδια η φύση μας δεν ανέχεται για πολύ καιρό τη καταπίεση με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να φωνάζουμε τις αδελφούλες που προανέφερα. Στον αρχαίο κόσμο μπορεί οι σκλάβοι να ήταν πολλοί, πολλές όμως ήταν και οι εξεγέρσεις τους.

Από την αρχαία Αίγυπτο ως την αρχαία Ρώμη μια εξέγερση δρόμος
“Τι σ’ ωφελεί αν ζήσης και είσαι στη σκλαβιά;
στοχάσου πως σε ψένουν καθ’ ώραν στη φωτιά. “
(Ρήγας Βελεστινλής. Θούριος)

Λίγο-πολύ γνωρίζουμε από τα μαθητικά μας χρόνια και μέσα από την αφήγηση της ιουδαϊκής θρησκείας την εξέγερση των Εβραίων σκλάβων στην Αίγυπτο και την έξοδό τους προς το Ισραήλ. Αυτή είναι μόνο μια εξέγερση από τις χιλιάδες των εξεγέρσεων που συνέβαιναν τόσο στον προϊστορικό αρχαίο κόσμο όσο και στον μετέπειτα ιστορικά (Αρχαία Ελλάδα, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Η εξέγερση είναι η αυτονόητη κατάληξη κάθε μορφής καταπίεσης και όπως είδαμε στην ανατολή του ανθρώπινου πολιτισμού μέσω της γραφής, η εξέγερση και το ποθούμενο αποτέλεσμά της, η ελευθερία είναι πρωταρχικά παρούσες.
Από την αρχαία Μεσοποταμία μέχρι τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η ιστορία είναι γεμάτη από εξεγέρσεις σκλάβων με πιο γνωστή αυτή του Σπάρτακου, όπου το όνομα του Θρακιώτη σκλάβου που λίγο κόντεψε να γκρεμίσει τη τότε Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγινε συνώνυμο του κάθε καταπιεσμένου που εξεγείρεται ενάντια στη σκλαβιά.
Μπορεί στην αρχαία Ελλάδα οι σκλάβοι να μην άγγιξαν τους αριθμούς που έφτασαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και στα λατιφούντιά της, παρόλα αυτά δεν ήταν λίγος ο αριθμός τους, ιδίως στους τομείς που χρειάζονταν πολλά εργατικά χέρια σε δυσβάστακτες συνθήκες όπως π.χ. στα μεταλλεία. Στα μεταλλεία και τα λατομεία η χρήση δούλων ήταν η επικρατούσα πρακτική, με μεγάλο πλήθος σκλάβων να ενοικιάζεται για το σκοπό αυτό από πλούσιους πολίτες. Ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας (469-413 π.X.) νοίκιασε χίλιους σκλάβους για να εργαστούν στα ορυχεία αργύρου του Λαυρίου, ο Ιππόνικος εξακόσιους και ο Φιλομήδης τριακόσιους. Το πλήθος δούλων που εργάζονταν στα ορυχεία του Λαυρίου και στις λοιπές εγκαταστάσεις επεξεργασίας που επεξεργάζονταν τα μεταλλεύματα, ποικίλει σημαντικά από εποχή σε εποχή και εκτιμάται από 10-15.000, ενώ αθροιστικά για όλη την περίοδο λειτουργίας των μεταλλείων ίσως ξεπερνά τις 100.000. Τον 5ο αιώνα, λίγο πριν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ο αριθμός των δούλων ήταν ίσος με το μισό πληθυσμό των ελευθέρων πολιτών.

Ο Ξενοφών αναφέρει ότι κοστολογούνταν έναν οβολό ανά δούλο την ημέρα, φτάνοντας τις 60 δραχμές το χρόνο. Αυτή ήταν μια από τις σημαντικότερες επενδύσεις των Αθηναίων. Το πλήθος των δούλων που εργάζονταν στα ορυχεία του Λαυρίου και στους μύλους που επεξεργάζονταν τα μεταλλεύματα, υπολογίζεται στους 30.000. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, η Αθήνα αγόραζε μεγάλο αριθμό δούλων, μέχρι τρεις κρατικούς δούλους ανά πολίτη, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η συντήρηση όλων των πολιτών (ελεύθερων και σκλάβων). Στο αρχαίο Λαύριο, οι δούλοι πραγματοποιούσαν την πιο σκληρή αλλά και εξειδικευμένη εργασία στην όρυξη φρεάτων και υπόγειων ερευνητικών στοών, αλλά και στην εργασία σε καμίνια που έλιωναν τα μέταλλα. Οι συνθήκες εργασίας των μεταλλωρύχων – δούλων ήταν πάρα πολύ σκληρές και εξαιτίας των μικρών διαστάσεων των υπόγειων στοών ήταν αναγκασμένοι να μετακινούνται έρποντας για πολλές εκατοντάδες μέτρα και να εργάζονται συχνά σε ύπτια θέση. Η παραγωγή αργύρου των μεταλλείων του Λαυρίου των αρχαίων μεταλλευτών, ήταν μεγαλύτερη κατά 40% περίπου συγκριτικά με την αντίστοιχη νεότερη παραγωγή κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα.
Η μεταλλευτική δραστηριότητα στην περιοχή του Λαυρίου και στον γειτονικό Θορικό ξεκίνησε πριν το 3.000π.Χ. Η εκμετάλλευση των μεταλλείων συνεχίστηκε αδιάπαυστα μέχρι και τον 6ο αιώνα π.Χ. οπότε και αναφέρεται συστηματική και εντατική εκμετάλλευση των αργυρομολυβδούχων μεταλλευμάτων. Οι εξεγέρσεις των σκλάβων στο Λαύριο είναι αρκετές. Από το 415 π.Χ. Μέχρι το 100 π.Χ. είχαν κάνει δεκάδες εξεγέρσεις με αποκορύφωμα το 134 π.Χ., όταν πάνω από χίλιοι σκλάβοι έρχονται σε επαφή με τους εξεγερμένους δούλους της Σικελίας, επαναστατούν, καταλαμβάνουν την Ακρόπολη του Σουνίου και τον ναό του Ποσειδώνα, τον οποίο καίνε και, πριν σφαγιαστούν από τα αθηναϊκά στρατεύματα, καταφέρνουν να λεηλατήσουν σχεδόν όλη την Αττική. Εκτός όμως των σκλάβων, η αρχαία ιστορία έχει να μας δείξει και άλλες εξεγέρσεις, όπως για παράδειγμα τη πιο αιματηρή εξέγερση ελεύθερων πολιτών, η οποία ξέσπασε στην πόλη του Άργους.
Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., η Σπάρτη ήταν η πιο ισχυρή πόλη-κράτος της Πελοποννήσου που ανάγκασε την Αθήνα να παραδοθεί στο τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η μόνη πόλη που δεν είχε ενταχθεί στην Πελοποννησιακή Συμμαχία ήταν το Άργος. Το 494 π.Χ., η μάχη μεταξύ των δυο πόλεων έληξε με την συντριπτική ήττα του Άργους και τον θάνατο 6.000 οπλιτών του. Από τότε οι Αργείοι ζούσαν με τον φόβο μιας άγριας στρατιωτικής επέμβασης των Σπαρτιατών. Οι Σπαρτιάτες στήριζαν τα ολιγαρχικά πολιτεύματα. Έτσι, όταν εγκαθιδρύθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα στο Άργος μερικά χρόνια μετά, ο φόβος για εισβολή των Σπαρτιατών έγινε εντονότερος. Ο λαός έγινε δύσπιστος απέναντι στους επιφανείς πολίτες της πόλης που επιδίωκαν με τη βοήθεια των Σπαρτιατών την επιβολή ενός ολιγαρχικού καθεστώτος. Το 417 π.Χ. στην εξουσία του Άργους ανέβηκε ένα φιλοσπαρτιατικό ολιγαρχικό καθεστώς αλλά δεν κράτησε πολύ. Οι δημοκρατικοί κατάφεραν να το ανατρέψουν μέσα σε διάστημα λίγων μηνών.
Παρόλο που οι Σπαρτιάτες φαίνονταν αήττητοι, (η ηγεμονία τους έληξε το 371 π.Χ. από τους Θηβαίους στη Μάχη των Λεύκτρων), δεν είχαν πια τη δύναμη να εγκαθιδρύσουν ολιγαρχικά πολιτεύματα στην Πελοπόννησο προς το συμφέρον τους, ούτε μπορούσαν να επιβληθούν δια της βίας. Με την ήττα των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα, οι δημοκρατικοί του Άργους άδραξαν την ευκαιρία να απαλλαγούν από τους αντιπάλους τους, καθώς πλέον δεν θα είχαν τη βοήθεια της Σπάρτης. Σύμφωνα με τον ιστορικό Διόδωρο Σικελιώτη, οι δημαγωγοί προσπαθούσαν να ξεσηκώσουν το πλήθος εναντίον των επιφανών πολιτών. Όταν οι τελευταίοι αντιλήφθηκαν τι συνέβαινε, αποφάσισαν να επιτεθούν και να ανατρέψουν τη δημοκρατία πριν να είναι αργά.
Όμως, το μυστικό σχέδιό τους αποκαλύφθηκε. Κάποιοι κατηγορήθηκαν ως συνεργοί για την ανατροπή της δημοκρατίας και βασανίστηκαν, ενώ άλλοι αυτοκτόνησαν από φόβο του βασανισμού. Ένας από τους άνδρες που υποβλήθηκε σε βασανιστήρια είπε ότι θα ομολογούσε τριάντα επιφανείς άνδρες που εμπλέκονταν στην ανατροπή της δημοκρατίας. Ο Δήμος του έδωσε ασυλία και χωρίς να εξακριβώσει αν έλεγε αλήθεια, καταδίκασε τους 30 άνδρες σε θάνατο, τους εκτέλεσε και δήμευσε την περιουσία τους. Οι δημαγωγοί συνέχισαν να ερεθίζουν το πλήθος λέγοντας ότι υπήρχαν υποψίες και για πολλούς άλλους. Ο λαός εξαγριώθηκε και αυτό οδήγησε στη σφαγή 1.200 πλουσίων ανδρών του Άργους. “Όταν το κάνουν αυτό χαίρονται όσο δεν χαίρονται άλλοι όταν σκοτώνουν τους ξένους εχθρούς τους”, είχε αναφέρει ο Ισοκράτης. Όταν είδαν την τροπή που είχαν πάρει τα πράγματα, οι φιλοτομαριστές δημαγωγοί μετάνιωσαν από την έκταση των εκτελέσεων και πήραν πίσω τις κατηγορίες τους κατά των επιφανών πολιτών. Το πλήθος όμως ένιωσε προδομένο από αυτούς, στράφηκε κι εναντίον τους και τους σκότωσε με τη μέθοδο του σκυταλισμού!

Η ωμότητα των δούλων ως ανταπόδοση της ωμότητας των αφεντικών
“Ο σκλάβος τον αφέντη του κι ο κύρης το παιδί του“
(Ελληνική παροιμία)

Ο Άτταλος Γ΄ ο Φιλομήτωρ (138 π.Χ. - 133 π.Χ.) ήταν ηγεμόνας του ελληνιστικού βασιλείου της Περγάμου στη Μικρά Ασία, μέλος της Δυναστείας των Ατταλιδών. Η ολιγόχρονη βασιλεία του δεν χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα αξιοσημείωτα γεγονότα, εκτός από το ότι, φοβούμενος μη χάσει την εξουσία του, είχε κατακτήσει τη φήμη του πιο σκληρού και ωμού βασιλιά. Διακρίθηκε ωστόσο ως βοτανολόγος, ενώ συνέγραψε και σχετικό σύγγραμμα στο οποίο αναφέρονται πολλές πηγές της αρχαιότητας. Το σημαντικότερο γεγονός της βασιλείας του πάντως ήταν η διαθήκη του. Πεθαίνοντας το 133, κληροδότησε τη Πέργαμο στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία. Η απόφασή του αυτή μπορεί να ήταν εκκεντρικότητα ενός άκληρου μονάρχη που δεν αισθανόταν ευτυχής με το περιβάλλον του, αλλά μπορεί να ήταν απλώς ένας πολιτικός ρεαλισμός. Έτσι κι αλλιώς, όλες οι σημαντικές αποφάσεις στο βασίλειό του λαμβάνονταν ή επικυρώνονταν από τη ρωμαϊκή σύγκλητο. Οι Ρωμαίοι απέστειλαν μια επιτροπή συγκλητικών για την εφαρμογή της διαθήκης, αλλά μέχρι να εξασφαλίσουν το κληροδότημα τους, εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο Αριστόνικος, ο οποίος υποστήριζε ότι ήταν νόθος γιος του αποθανόντος βασιλιά Ευμένη Β΄ (π. 158 π.Χ.), πατέρα του Άτταλου Γ΄, διεκδικώντας το θρόνο.

Αριστόνικος

Ο Αριστόνικος υποσχέθηκε ελευθερία στις ελληνικές πόλεις της περιοχής και προσεγγίζοντας τους απόρους και τους δούλους προσπάθησε να ιδρύσει μια πολιτεία απελευθερωμένη τόσο από τους Ρωμαίους όσο και από όλους τους κοινωνικούς δυνάστες. Την ονόμασε Ηλιούπολη και τους κατοίκους της Ηλιουπολίτες, πρεσβεύοντας ως βασική αρχή της πόλης την ισότητα και την ελευθερία ανεξαιρέτως για όλες/ους. Δεν ξέρω αν ο Αριστόνικος ήταν ένας εξουσιομανής τυχοδιώκτης ή ένας ρομαντικός Δον Κιχώτης. Γεγονός είναι ότι για πρώτη φορά σ’ όλη την ιστορία της αρχαιότητας έχει καταγραφεί μια εξέγερση φτωχών, δούλων και κοινωνικά αποκλεισμένων που έβαζε ως αίτημα τη συνολική κατάργηση της δουλείας και όχι μόνο την απελευθέρωση των συγκεκριμένων φορέων της εξέγερσης. Οι ελληνιστικές πολιτείες μπορεί να διατηρούσαν βουλή και συνέλευση του λαού, σύμφωνα με την ελλαδική δημοκρατική εμπειρία, όμως στην ουσία απείχαν μίλια μακριά από το ιδεώδες της δημοκρατικής Αθήνας. Ο βασιλιάς όριζε πέντε στρατηγούς με οικονομικές και νομοθετικές εξουσίες. Οι πόλεις ελέγχονταν από την ανώτερη τάξη που καθώς δεν είχε καμία διάθεση να επικρατήσουν οι επαναστάτες Ηλιουπολίτες ζήτησε την επέμβαση της Ρώμης.
Στην πρώτη επέμβαση της Ρώμης οι επαναστάτες αντιστάθηκαν με επιτυχία, αλλά το 129 ηττήθηκαν. Ο Αριστόνικος οδηγήθηκε αλυσοδεμένος στη μητρόπολη της Ρώμης και στραγγαλίστηκε μέσα στη φυλακή. Βέβαια, οι Ηλιουπολίτες δεν είχαν εξοντωθεί εντελώς. Τα τελευταία τους υπολείμματα δρούσαν ληστρικά με ορμητήριο την Άνω Μυσία. Ο Ρωμαίος Μάνιος Ακύλιος κατέφθασε για να ξεκαθαρίσει τις τελευταίες εστίες αντίστασης και βάδισε κατευθείαν προς την Μυσία. Οι τελευταίοι των εξεγερμένων επιδόθηκαν σε ανταρτοπόλεμο και πόλεμο φθοράς του αντιπάλου.
Έτσι αντέχουν για δύο χρόνια πριν εξοντωθούν. Οι Ρωμαίοι καταλαβαίνουν τον κίνδυνο των μηνυμάτων της εξέγερσης και της φύσης του (ορεινού) εδάφους και ισοπεδώνουν τα μικρά φρούρια/ορμητήρια των επαναστατών, στα βουνά. Προχωρούν στην κατασκευή οδικού δικτύου για τον καλύτερο έλεγχο της περιοχής, ενώ ο Μάνιος Ακύλιος γίνεται δεκτός με τιμές θεού (και από εκείνη τη στιγμή αποκτά δικό του ναό). Οι Ρωμαίοι είχαν νικήσει για άλλη μια φορά!
Και μόνο η αντοχή ενός άτακτου στρατεύματος με χαλαρούς διοικητικούς δεσμούς απέναντι στις καλοεξοπλισμένες και καλοοργανωμένες ρωμαϊκές λεγεώνες, δηλώνει την αποφασιστική λύσσα αυτών των ανθρώπων να μη δώσουν πίσω τίποτα από αυτά που με κόπο είχαν κερδίσει.

Εξεγέρσεις στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία
“Βρήκα τη Ρώμη στα τούβλα και την άφησα στα μάρμαρα”
(Αύγουστος,63 π.Χ-14 μ.Χ.,Ρωμαίος Αυτοκράτορας)

Ανάμεσα στο 140 και το 70 π.Χ. η συνεχής αντίσταση πολλών δούλων στις σκληρές συνθήκες διαβίωσης και εκμετάλλευσης προσέλαβε τον χαρακτήρα διαρκούς επανάστασης της τότε γνωστής εποχής. Αντικατοπτρίζει τις μεγάλες κοινωνικές αναταραχές που υπήρχαν στην Ρωμαϊκή Δημοκρατία.
Κατά το δεύτερο αιώνα π.X. ο ρωμαϊκός στρατός κατέλαβε τη Μεσόγειο και επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη. Αυτές οι συνεχείς και αυξανόμενες κατακτήσεις έφεραν ένα μεγάλο αριθμό σκλάβων στην Ιταλική ύπαιθρο για να απασχολούνται στις αγροτικές εργασίες (latifundia).
Κάθε βδομάδα οι δουλέμποροι μετέφεραν ανθρώπους από την Αφρική, τη Γαλατία, τη Γερμανία, το Δούναβη, τη Ρωσία, την Ασία και την Ελλάδα στα λιμάνια του Εύξεινου Πόντου και της Μεσογείου. Πολύ συχνές ήταν οι πωλήσεις χιλιάδων σκλάβων μέσα σε μία μέρα,για παράδειγμα 10.000 στη Δήλο. (Μόνο το 177 π.Χ., 40.000 άνθρωποι από τις Σάρδεις και το 167 π.Χ. 150.000 Ηπειρώτες αιχμαλωτίστηκαν από τα ρωμαϊκά στρατεύματα και πουλήθηκαν σαν δούλοι). Ενώ στις πόλεις οι δούλοι είχαν κάποια σχετική επαφή με τους ιδιοκτήτες τους και είχαν κάποιες πιθανότητες ορισμένοι ακόμα και να χειραφετηθούν, στα μεγάλα αγροκτήματα επικρατεί η απόλυτη κτηνωδία. Οι δούλοι βρίσκονταν κάτω από το ανελέητο μαστίγωμα του επιστάτη, ο οποίος αμειβόταν περισσότερο όσο έβγαιναν μεγαλύτερα κέρδη από τους δούλους που του είχαν εμπιστευθεί. Η δε αμοιβή των δούλων ήταν τόση τροφή και ενδυμασία όση χρειάζονταν για να μπορούν να δουλεύουν από το πρωί μέχρι τη νύχτα, καθημερινά μέχρι τα βαθιά τους γεράματα. Εάν δυστροπούσαν ή έδειχναν ανυπακοή, τότε αλυσοδένονταν και περνούσαν τη νύκτα τους στην υπόγεια φυλακή (ergastulum).
Επομένως, ήταν αναμενόμενο να ξεσπούν εξεγέρσεις και επαναστάσεις και αυτές ήταν αρκετές: Το 196 π.Χ. επαναστάτησαν στην Ετρουρία οι δούλοι της υπαίθρου και οι ελεύθεροι εργάτες. Οι ρωμαϊκές λεγεώνες κατέστειλαν την επανάσταση. Σύμφωνα με το Λίβιο, πολλοί σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, ενώ άλλοι μαστιγώθηκαν και σταυρώθηκαν. (Ο θάνατος με σταύρωση ήταν ποινή που επιβαλλόταν σ’ αυτούς που επαναστατούσαν εναντίον της ρωμαϊκής κυριαρχίας (imperium). Παρόμοια εξέγερση ξέσπασε το 185 π.Χ. στην Απουλία. Επτά χιλιάδες δούλοι συλλαμβάνονται και καταδικάζονται να εργάζονται στα ορυχεία.
Το 139 π.Χ. ξεσπά στη Σικελία ο Πρώτος Πόλεμος των Δούλων. Τετρακόσιοι δούλοι συντάσσονται με το κάλεσμα του Εύνου και σφάζουν τους ελεύθερους πολίτες στην πόλη Έννα. Απ’ όλα τα αγροκτήματα και τις ιδιωτικές φυλακές της Σικελίας καταφθάνουν χιλιάδες σκλαβωμένοι και ο αριθμός των επαναστατών αυξάνεται στις 70.000.

 

Οι εξεγερμένοι κατέλαβαν τον Ακράγαντα, νίκησαν τις δυνάμεις του Ρωμαίου πραίτορα και διατήρησαν τον έλεγχο σχεδόν ολόκληρου του νησιού μέχρι το 131 π.Χ. Εκείνη τη χρονιά, μια ρωμαϊκή στρατιά τους εγκλώβισε μέσα στην Έννα και τους ανάγκασε να παραδοθούν από την πείνα αφού εξαιτίας του αποκλεισμού δεν μπορούσαν να προμηθεύονται τρόφιμα. Ο Εύνος οδηγήθηκε στη Ρώμη και ρίχτηκε σε ένα μπουντρούμι, όπου τον άφησαν να πεθάνει από την πείνα και τις μολύνσεις. Άλλες εξεγέρσεις έγιναν το 133 π.Χ. κατά την διάρκεια των οποίων θανατώθηκαν 150 δούλοι στη Ρώμη, 450 στις Μιντούρνες και 4.000 στη Σινούεσα.
Στη Σικελία, όπως αναφέρει ο Διόδωρος, οι δούλοι στιγματίζονταν και περιφέρονταν σχεδόν γυμνοί. Εργάζονταν συχνά αλυσοδεμένοι με ελάχιστη τροφή. Για να επιβιώσουν κατέφευγαν σε ληστείες και κλοπές. Την οργάνωση και τον συντονισμό τους ανέλαβε ένας Σύρος δούλος που αυτοχαρακτηριζόταν ως μάγος αλλά και ως βασιλιάς, απεσταλμένος των θεών. Μια από τις βασικές εξαγγελίες του αυτόκλητου ηγέτη ήταν ότι οι θεοί δεν είχαν εγκαταλείψει τελείως τους εξαθλιωμένους δούλους. Μια Σύρια θεά συνομιλούσε μαζί του και του επέτρεπε να προβλέπει τα μελλούμενα, συνήθως μέσα από όνειρα. Είδε έτσι ένα βασίλειο σε όλες του τις λεπτομέρειες: οι δούλοι θα έπαιρναν τη θέση των δεσποτών και οι δεσπότες τη θέση των δούλων - μόνο που τη συμπεριφορά των νέων αρχόντων θα χαρακτήριζε η μετριοπάθεια και η ανθρώπινη συμπεριφορά και όχι η βαναυσότητα. Αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς και φόρεσε στέμμα.
Ο στρατός που συγκέντρωσε μεγάλωσε με ταχύτατους ρυθμούς. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, έφτασε τις 200.000 χωρίς να έχει επεκταθεί η εξέγερση σε όλη τη Σικελία. Όπως αποδείχθηκε, μέσα στην ορμή τους οι δούλοι δεν συμπεριφέρθηκαν με... μετριοπάθεια, αλλά παρεκτρέπονταν σε σφαγές, βιασμούς και γενικά ακραίες πράξεις, όσο τουλάχιστον διήρκεσε ο ξεσηκωμός. Ο Διόδωρος αναφέρει επίσης ότι διέθετε στοιχεία σύμφωνα με τα οποία οι ωμότητες δεν οφείλονταν στη φύση των δούλων, αλλά στο μέγεθος της αδικίας που είχαν υποστεί.
Η είδηση για τις ήττες των Ρωμαίων στρατηγών διαδόθηκε γρήγορα. Μέσα στην ίδια τη Ρώμη ξεσηκώθηκαν 150 δούλοι. Στην Αττική κινήθηκαν περισσότεροι από 1.000, και άγνωστος αριθμός στη Δήλο, το μεγάλο κέντρο δουλεμπορίου. Παρόμοιες ταραχές σημειώθηκαν και σε άλλους τόπους. Παντού χρειάστηκαν ισχυρές δυνάμεις για να τεθεί υπό έλεγχο η κατάσταση.

Σπάρτακος. Ο σκλάβος που παραλίγο να γκρεμίσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
“Nihil est incertius volgo“
(Τίποτε δεν είναι πιο αβέβαιο από τον όχλο.)
(Κικέρων)

Για 500 χρόνια η ρωμαϊκή σύγκλητος, το πολιτικό κέντρο της Δημοκρατίας, βασιζόταν στη μαζική άφιξη σκλάβων από τα κατακτημένα εδάφη. Επειδή όμως οι εμφύλιοι πόλεμοι και οι εσωτερικές διαμάχες είχαν διχάσει το κράτος, η Ρώμη έσφιγγε όλο και περισσότερο τα λουριά σε έναν ήδη εξαθλιωμένο πληθυσμό υποτελών. Οι σκλάβοι που προσπαθούσαν να διαφύγουν καταδιώκονταν και η τιμωρία τους ήταν σκληρή και παραδειγματική, ως υπενθύμιση ότι η Ρώμη δεν συγχωρούσε τους φυγάδες. Η σταύρωση ήταν ένα συνηθισμένο θέαμα.
Το 73 π.Χ., εβδομήντα οχτώ μονομάχοι στη σχολή μονομάχων στην Καπύη, εξεγείρονται, σφάζουν τους φυλακές τους και οπλισμένοι με σούβλες και μαχαίρια που βρήκαν στην κουζίνα, καταλαμβάνουν τη σχολή και το αγρόκτημα και κατόπιν το σκάνε. Οι δραπέτες μονομάχοι στο διάβα τους, αφού πρώτα λήστεψαν μια εφοδιοπομπή που μετέφερε οπλισμό μονομάχων σε κάποια άλλη πόλη, επιτίθενται εναντίον άλλων αγροκτημάτων και αφού τα καταλαμβάνουν απελευθερώνουν τους σκλάβους τους.
Η πόλη της Καπύης ήταν περίφημη για τις σχολές μονομάχων που φιλοξενούσε, οι περισσότεροι των οποίων ήταν γαλατικής και θρακικής καταγωγής. Η εξέγερση σαρώνει την περιοχή, καταπίνοντας τους οικισμούς τον έναν μετά τον άλλο. Ο αριθμός των επαναστατών άρχισε να μεγαλώνει καθώς στις τάξεις τους προσχωρούσαν δούλοι, άποροι και κατατρεγμένοι, μεταξύ αυτών και πλήθος γυναικόπαιδων. Όλο και περισσότεροι σκλάβοι δραπετεύουν και προσχωρούν στους εξεγερμένους και ο αριθμός των επαναστατών από 100 στην αρχή σχεδόν φτάνει τις 7.000. Σκλάβοι από όλη την περιοχή ξεσηκώνονται και εγκαταλείπουν τους αφέντες τους πιστεύοντας ότι θα μπορούσαν να ζήσουν μια ελεύθερη ζωή χάρη στην αντίσταση του Θρακιώτη Σπάρτακου, και των Γαλατών Κρίξου και Οινόμαου εναντίον της Δημοκρατίας.
Ο Σπάρτακος και οι μονομάχοι-σύντροφοί του ανέλαβαν να εκπαιδεύσουν τους σκλάβους κι έτσι γύρω από τον πυρήνα τον μονομάχων δημιουργήθηκε σε λίγες εβδομάδες ένας μικρός στρατός. Οι πρώην δούλοι πραγματοποιούσαν επιδρομές και επιθέσεις εναντίον ολιγομελών ομάδων ταξιδιωτών, αποκομίζοντας στρατιωτικό οπλισμό με τον οποίο αντικαθιστούσαν τον οπλισμό των μονομάχων που τον θεωρούσαν υποτιμητικό.

Οι Ρωμαίοι αρχικά αντέδρασαν με νωθρότητα, θεωρώντας ότι πρόκειται για ακόμα μία από τις πολλές μικροεξεγέρσεις δούλων. Έτσι έστειλαν εναντίον τους έναν στρατό 3.000 βιαστικά στρατολογημένων και ανεπαρκώς εκπαιδευμένων ανδρών υπό τον πραίτορα Γάιο Κλαύδιο Γλάβρο ή Πούλχρο (Gaius Claudius Glaber). Ο στρατός του πραίτορα εγκλώβισε τους επαναστάτες σε μια απότομη πλαγιά του Βεζούβιου. Αυτοί όμως με μια παράτολμη ενέργεια κατέβηκαν από την απόκρημνη και αφύλαχτη πλευρά με τη βοήθεια αυτοσχέδιων σχοινιών από κλήματα. Ακολούθως, αιφνιδίασαν και εξολόθρευσαν το σύνολο σχεδόν των Ρωμαίων μαζί με τον διοικητή τους. Παρόμοια τύχη είχε και μια μεγαλύτερη δύναμη υπό τον πραίτορα Πόπλιο Βαρίνιο (Publius Varinius). Οι υποδιοικητές του σκοτώθηκαν στη μάχη, ο ίδιος μόλις και μετά βίας διέφυγε, και το ρωμαϊκό στρατόπεδο λεηλατήθηκε. Από αυτές τις νίκες ο στρατός των εξεγερμένων αποκόμισε πλήθος λαφύρων και κυρίως στρατιωτικό οπλισμό. Μέχρι την άνοιξη του επόμενου χρόνου (72 π.Χ.) ο επαναστατικός στρατός του Σπάρτακου είχε καταστεί κύριος της Καμπανίας, λεηλατώντας παραλιακές πόλεις της περιοχής, Οι τάξεις των δούλων τώρα πυκνώνουν με μεγαλύτερο ρυθμό, φτάνοντας τις 70.000 (κατά τον Αππιανό), ενώ έχουν συγκροτήσει και πολυάριθμο ιππικό από τους βοσκούς και τους ζωοκλέφτες της Λευκανίας.
Οι Ρωμαίοι αντιλήφθηκαν ότι είχαν πλέον να αντιμετωπίσουν έναν καλά εκπαιδευμένα εξοπλισμένο στρατό και έστειλαν εναντίον των δούλων τους υπάτους Λούκιο Γέλλιο Ποπλικόλα (Lucius Gellius Publicola) και Λέντουλο Κλαυδιανό (Gnaeus Cornelius Lentulus Clodianus) με δυνάμεις δύο λεγεώνων έκαστος, καθώς και ένα ισχυρό επικουρικό σώμα υπό τον Κόιντο Άρριο.
Ο Σπάρτακος ήθελε να αποφύγει ανοιχτή μάχη με τα σαφώς πιο οργανωμένα και πειθαρχημένα ρωμαϊκά στρατεύματα και να οδηγήσει τμηματικά το πλήθος των σκλάβων προς το βορρά από όπου θα μπορούσαν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους (Γαλατία, Γερμανία, Βαλκάνια κ.α.). Ήξερε πως ο στρατός του δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τις ρωμαϊκές λεγεώνες επί ίσοις όροις και πως όταν η Ρώμη, μετά την αρχική της νωθρότητα και απραξία, αποφάσιζε να αντιδράσει, η αντίδρασή της θα ήταν αστραπιαία και αμείλικτη. Έτσι βιαζόταν να εξέλθει από τη ρωμαϊκή επικράτεια. Δεν συμμερίζονταν όμως όλοι οι επαναστάτες τις ανησυχίες του Σπάρτακου.
Ένα μεγάλο τμήμα 30.000, κυρίως ανδρών κελτικής και γερμανικής καταγωγής ακολούθησε εντελώς δική του πορεία υπό τον Κρίξο λεηλατώντας μικρές πόλεις και αγροκτήματα της Απουλίας, χωρίς να δείχνει διάθεση να απομακρυνθεί από την Ιταλία. Ο Γέλλιος έσπευσε να τους αντιμετωπίσει σε ανοικτή μάχη κοντά στη σημερινή Φότζια και παραδόξως αρχικά ηττήθηκε χάνοντας μάλιστα και το στρατόπεδό του που έπεσε στα χέρια των αντιπάλων του. “Μεθυσμένοι” από την επιτυχία τους, οι πρώην σκλάβοι επιδόθηκαν σε ένα όργιο κάθε λογής απολαύσεων και καταχρήσεων με αποτέλεσμα σύντομα να καταστούν ανίκανοι να πολεμήσουν. Όταν λοιπόν ο Γέλλιος αντεπιτέθηκε, σύντομα η μάχη μετατράπηκε σε σφαγή στην οποία εξοντώθηκαν τα δύο τρίτα των σκλάβων, μεταξύ των οποίων και ο Κρίξος.
Η επιτυχία των Ρωμαίων δεν διήρκεσε πολύ. Θέλοντας να παγιδεύσουν τον κύριο όγκο των εξεγερμένων σκλάβων που υπό τον Σπάρτακο βάδιζε προς τη βόρεια Ιταλία μέσω των Απεννίνων, οι δύο ύπατοι χώρισαν τις δυνάμεις τους αλλά συνετρίβησαν διαδοχικά. Οι μανιασμένοι επαναστάτες καταδίωξαν ανηλεώς τους ηττημένους Ρωμαίους σκοτώνοντας πολλούς, εκδικούμενοι τον θάνατο του Κρίξου. Ίδια τύχη είχαν και οι Ρωμαίοι αιχμάλωτοι που εκτελέστηκαν αμέσως μετά τη μάχη. Η νικηφόρα πορεία του Σπάρτακου συνεχίστηκε καθώς ο στρατός του εισερχόταν στην Εντεύθεν των Άλπεων Γαλατία. Ο πραίτορας Μάντιος ηττήθηκε με τη σειρά του και ακολούθως ο τακτικός στρατός (10.000 άνδρες) του διοικητή της περιοχής Γάιου Κάσσιου Λογγίνου (Gaius Cassius Longinus) διαλύθηκε από την ορμή των φυγάδων κοντά στη Mutina (σημερινή Μόντενα).
Υπό την πίεση των πρώην πια σκλάβων που είχαν εθιστεί στη λαφυραγωγία, ο Σπάρτακος δεν διέσχισε τις Άλπεις όπως ήθελε, αλλά επέστρεψε στην Ιταλία. Οι συνεχείς νίκες τους οδήγησαν να υπερεκτιμήσουν τις δυνατότητές τους. Επίσης, υπολόγιζαν να περάσουν στην πλούσια Σικελία, η οποία είχε τεράστιο αριθμό σκλάβων και μετρούσε ήδη δύο μεγάλες επαναστάσεις τις προηγούμενες δεκαετίες. Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν δέος στη Ρώμη. Ο Σπάρτακος κατευθυνόμενος νότια βρισκόταν πολύ κοντά στην Αιώνια Πόλη. Διέλυσε και το σώμα του Κόιντου Άρριου και πλέον η Ρώμη έμοιαζε απροστάτευτη. Αλλά ο στρατός του προσπέρασε την πόλη και συνέχισε την πορεία του προς τον νότο. Με νέες δυνάμεις (40.000 άνδρες), ο Κράσσος έσπευσε προς την Καμπανία όπου υπολόγιζε ότι θα κατευθυνόταν και ο Σπάρτακος. Ένα τμήμα από 12.000 πρώην σκλάβους υπό την ηγεσία δύο Γαλατών (Γάνικος και Κέστος) αποκόπηκε από το κυρίως σώμα και επιδόθηκε σε λεηλασίες, σύμφωνα με το παράδειγμα του Κρίξου. Ο Κράσσος εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση εναντίον τους και μολονότι οι πρώην δούλοι πολέμησαν με απαράμιλλη γενναιότητα και αυτοθυσία προκαλώντας μεγάλες απώλειες στους διώκτες τους, εξοντώθηκαν σχεδόν μέχρι ενός.
Στην συνέχεια, ο Κράσσος στράφηκε προς τον κύριο όγκο των εχθρών του. Οι τελευταίοι υπό την καθοδήγηση του Σπάρτακου κατέφυγαν στα βουνά Πετέλια (σημ. Στρόμπολι) καταδιωκόμενοι από τους διοικητές του Κράσσου, Σκρόφα (Gnaeus Tremellius Scrofa) και Ρούφο (Quintus Marcius Rufus).
Για άλλη μια φορά ο Θρακιώτης μονομάχος απέδειξε την στρατηγική ιδιοφυΐα του. Στράφηκε απότομα εναντίον των διωκτών με το σύνολο των δυνάμεών του και τους διέλυσε. Η τελευταία αυτή επιτυχία των πρώην σκλάβων ήταν μοιραία για την τύχη τους, όπως αναφέρει ο ιστορικός Πλούταρχος: Τυφλωμένοι από τις διαδοχικές επιτυχίες τους, αγνόησαν ακόμα μία φορά τις υποδείξεις του Σπάρτακου και αποφάσισαν να ξαναπροσπαθήσουν το πέρασμα στη Σικελία. Στην περιοχή όμως είχε καταφθάσει ο Λούκουλος, ενώ αναμενόταν και ο Πομπήιος. Παγιδευμένος ακόμη μία φορά, ο Σπάρτακος προσπάθησε να έρθει σε κάποια συμφωνία με τον Κράσσο. Οι σύντροφοί του όμως αρνήθηκαν να αποφύγουν τη μάχη. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, υποχρέωσαν με τα ξίφη τον αρχηγό τους να τους οδηγήσει στη μάχη. Από την άλλη, ο Ρωμαίος στρατηγός δεν είχε καμιά διάθεση να διαπραγματευτεί με τους σκλάβους. Ακόμη περισσότερο, επιδίωκε να δώσει την τελική μάχη (και φυσικά να νικήσει) χωρίς τη συμβολή του Λούκουλου και του Πομπήιου, ώστε να καρπωθεί μόνον ο ίδιος την επικείμενη νίκη. Παράλληλα, η σύγκλητος πίεζε για την όσο το δυνατόν ταχύτερη καταστολή της επανάστασης και κατηγορούσε τον Κράσσο επειδή ο πόλεμος ήδη διαρκούσε πολύ.

Η τελική μάχη έγινε στα Βασιλικάτα της Λουκανίας, κοντά στις όχθες του ποταμού Σιλάρου (Νότιος Ιταλία) την άνοιξη του 71 π.Χ. Υπήρξε πολύωρη και αιματηρή. Οι επαναστάτες (περί τις 35.000) πολέμησαν με απίστευτη γενναιότητα κι αυταπάρνηση, αλλά τελικά η συνοχή και η πειθαρχία των ρωμαϊκών στρατευμάτων έγειρε την πλάστιγγα υπέρ τους. Το σώμα του Σπάρτακου δεν αναγνωρίστηκε ποτέ. Οι αιχμάλωτοι δούλοι, περίπου 6.000 τον αριθμό, σταυρώθηκαν κατά μήκος της Αππίας Οδού, ενώ εκτιμάται ότι οι νεκροί στο πεδίο της μάχης ήταν πολύ περισσότεροι. Οι σταυροί με τα πτώματα σε αποσύνθεση “κοσμούσαν” επί χρόνια την Αππία Οδό, για να θυμίζουν στους επίδοξους καταπιεσμένους τι τους περίμενε έτσι και σήκωναν κεφάλι.
Η επανάσταση του Σπάρτακου θεωρείται η μεγαλύτερη επανάσταση δούλων της ρωμαϊκής ιστορίας. Αν και τελικά πνίγηκε στο αίμα, η έκταση που έλαβε και η ρήξη που προκάλεσε στην καρδιά της ρωμαϊκής επικράτειας, τρομοκράτησε τη ρωμαϊκή άρχουσα τάξη.
Η εξέγερση και οι στόχοι τού Σπάρτακου έχουν αναλυθεί και ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως από ιστορικούς και διανοούμενους. Πολλοί είδαν στην επανάσταση αυτή μια προσπάθεια ανατροπής του κοινωνικού κατεστημένου και τον Σπάρτακο ως έναν κοινωνικό επαναστάτη, κυρίως λόγω της μεγάλης προσχώρησης Ρωμαίων πολιτών των κατώτερων στρωμάτων στην επανάσταση και όχι μόνο σκλάβων.
Πάντως, η πορεία της εξέγερσης και οι ενέργειες του Σπάρτακου δεν φαίνεται να υποδηλώνουν κάτι τέτοιο. Αρχική επιδίωξη ήταν η έξοδος από την ρωμαϊκή επικράτεια και η επιστροφή των επαναστατών στις πατρίδες τους και στη Σικελία, δηλαδή μακριά από την ρωμαϊκή εξουσία. Ουδέποτε διατυπώθηκαν από τον Σπάρτακο κάποια αιτήματα (οποιασδήποτε φύσης) προς την ρωμαϊκή άρχουσα τάξη, ούτε κάποια αιτήματα αλλαγής της δεδομένης κοινωνικής κατάστασης, και πολύ περισσότερο κατάργησης της δουλείας από πλευράς των πρώην σκλάβων. Ως εκ τούτου, η κυρίαρχη άποψη σήμερα αντιμετωπίζει την επανάσταση αυτή ως μια προσπάθεια καταπιεσμένων ατόμων να ανακτήσουν με οποιονδήποτε τρόπο την προσωπική τους ελευθερία και αυτό τελικά είναι και ο πόθος κάθε καταπιεσμένου.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Πλούταρχο, ο Σπάρτακος γεννήθηκε στη Θράκη. Ελάχιστες πληροφορίες είναι γνωστές για τη ζωή του πριν από την επανάσταση των δούλων. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι υπηρέτησε στον ρωμαϊκό στρατό, απ’ όπου λιποτάκτησε, συνελήφθη και πουλήθηκε ως δούλος. Τον αγόρασε ο εκπαιδευτής μονομάχων Γναίος Λέντουλος Βατιάτος, ο οποίος διατηρούσε μια σχολή στην Καπύη. Από το σύνολο σχεδόν των αρχαίων πηγών ο Σπάρτακος παρουσιάζεται ως ληστής και εγκληματίας, χειρότερος ακόμη και από τον Αννίβα. Για τη ρωμαϊκή άρχουσα τάξη, η μορφή του Σπάρτακου συνδέθηκε και παρομοιάστηκε με τις χειρότερες συμφορές, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που το όνομα του Θρακιώτη επαναστάτη μετατράπηκε σε ύβρη.
Η αρνητική εικόνα του Σπάρτακου παρέμεινε απαράλλαχτη καθ’ όλο τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Μόνον από τον 18ο αιώνα κι έπειτα άλλαξε αυτή η οπτική. Συγκεκριμένα, το 1760 ο Γάλλος Bernard-Joseph Saurin, βασιζόμενος στην ιστορία του Πλούταρχου, παρουσιάζει τον Σπάρτακο στην ομώνυμη τραγωδία του ως έναν ευγενή ήρωα. Το έργο αυτό αποτέλεσε την απαρχή για την αλλαγή της αντιμετώπισης του Σπάρτακου και της επανάστασής του. Μέσα από αυτό το έργο, η μορφή του Σπάρτακου πέρασε στο θρύλο και ενέπνευσε πολλά κινήματα, οργανώσεις και καλλιτέχνες κατά τους νεότερους χρόνους.

Η (χαμένη) διαθήκη του Σπάρτακου

“Η ανυπακοή, στα μάτια όποιου έχει διαβάσει ιστορία, είναι η προπατορική αρετή του ανθρώπου.

Από την ανυπακοή γεννήθηκε η πρόοδος, από την ανυπακοή και η επανάσταση. “

(Όσκαρ Ουάιλντ)

Δικαίως το όνομα του Σπάρτακου έχει συνδεθεί ιστορικά με κάθε επαναστατικό αγώνα απελευθέρωσης των καταπιεσμένων και δεν είναι περίεργο που έχει εμπνεύσει και υιοθετηθεί από πολλά κινήματα (αλλά και διανοούμενους και καλλιτέχνες) στο πέρασμα των αιώνων όπως για παράδειγμα οι Σπαρτακιστές (Spartakusaufstand) στη Γερμανία και η οργάνωση τους Σπάρτακος, η οποία δημιουργήθηκε από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον σύντροφό της, Καρλ Λίμπκνεχτ, αμέσως μετά την έκρηξη του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου, ως αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Το κλίμα τρομοκρατίας της εποχής και η δραστηριότητα των μελών της οργάνωσης, είχε σαν αποτέλεσμα να φυλακιστούν τα κυριότερα στελέχη της. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Καρλ Λίμπκνεχτ δολοφονήθηκαν άγρια στις 15 Ιανουαρίου 1919 από μέλη της εθνικιστικής πολιτοφυλακής των Ελεύθερων Σωμάτων (Freikorps), που στάλθηκαν από το ίδιο το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα για να καταπνίξουν την εξέγερση των Σπαρτακιστών.

H Ρόζα Λούξεμπουργκ απευθύνεται στο πλήθος

Όπως γράφει και ο Τζόρτζ Όργουελ: Δια μέσου των ιστορικών χρόνων, από το τέλος της Νεολιθικής εποχής, υπήρξαν στον κόσμο τρεις τάξεις: η Ανώτερη, η Μεσαία και η Κατώτερη. Έχουν υποδιαιρεθεί με πολλούς τρόπους, έχουν πάρει αμέτρητες διαφορετικές ονομασίες, και η αριθμητική τους αναλογία καθώς και οι σχέσεις μεταξύ τους ποικίλλουν κατά καιρούς. Όμως, η βασική δομή της κοινωνίας δεν άλλαξε ποτέ. Ακόμη και έπειτα από τεράστιες εξεγέρσεις και φαινομενικά αμετάκλητες αλλαγές, η ίδια δομή αποκαθίσταται πάντα. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα, η Ανώτερη τάξη φαίνεται να διατηρείται με ασφάλεια στην εξουσία. Αργά ή γρήγορα όμως, φτάνει μια στιγμή που χάνει ή την πίστη στον εαυτό της ή την ικανότητα να κυβερνά - ή και τα δύο. Τότε ανατρέπεται από τη Μεσαία τάξη που προσεταιρίζεται την Κατώτερη, κάνοντας την να πιστεύει ότι αγωνίζεται για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Μόλις πετύχει το σκοπό της, η Μεσαία τάξη ξαναρίχνει την Κατώτερη στη θέση της δουλείας που ήταν πριν, και γίνεται αυτή η Ανώτερη. Τότε, μια καινούργια Μεσαία ομάδα αποσπάται από τη μια τάξη ή και από τις δύο, και ο αγώνας ξαναρχίζει από την αρχή. Από τις τρεις τάξεις, μόνο η Κατώτερη δεν καταφέρνει ποτέ, έστω και για λίγο, να πετύχει το σκοπό της. Καμιά μεταρρύθμιση ή επανάσταση δεν πλησίασε ούτε ένα χιλιοστό περισσότερο την κοινωνική ισότητα στο τέλος.
Για την Κατώτερη τάξη, καμιά ιστορική αλλαγή δεν σήμαινε ποτέ τίποτα περισσότερο από την αλλαγή του ονόματος των αφεντάδων της.
Σήμερα είμαστε Κληρονόμοι μιας διεστραμμένης ιστορίας, όπου ανακατεύονται παρανοϊκοί ηγέτες, προδομένες επαναστάσεις, τρελαμένες τεχνολογίες, πεθαμένοι θεοί και ξοφλημένες ιδεολογίες.
Οι μέτριες ηγεσίες που μας κανοναρχούν, μπορούν να καταστρέψουν τα πάντα αλλά δεν μπορούν να πείσουν κανέναν, ιδίως εκεί όπου η νοημοσύνη ταπεινώνεται. Ο ορισμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει τις ρίζες του στην ιδέα της εξέγερσης. Ξεκινώντας από εκεί, ο άνθρωπος εξερεύνησε όσα συμβάλλουν στη διεύρυνση των δικαιωμάτων του. Η ιδέα τού να λες όχι, αντιστοιχεί στην άρνηση του συμβιβασμού, της αδικίας, του ψεύδους. Είναι επίσης η αποδοχή της ανάγκης να εναντιώνεσαι σε κάθε κατάσταση που απειλεί την ακεραιότητα του ανθρώπινου όντος, την αξιοπρέπειά του και τις επιλογές του.

Στη συγγραφή του παραπάνω αφιερώματος έχουν χρησιμοποιηθεί αποσπάσματα από τα κείμενα:
'Αρχαιότητα και εξεγέρσεις” (Γ. Κολοβός. Περιοδικό οι Πειρατές της ημισελήνου νο.1 μάρτης 1993). “Ο Σπάρτακος και οι εξεγέρσεις των σκλάβων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία” (ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ.25, Μάιος 2004). ιστορικά στοιχεία από τη Wikipedia.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΤΙΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΖΗΒΑ ΣΤΟ MERLIN'S MUSIC BOX EΔΩ

ΑΚΟΥΣΤΕ ΤΙΣ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΖΗΒΑ ΣΤΟ ΡΑΔΙΟ ΜΕΤΑΔΕΥΤΕΡΟ ΕΔΩ