Γράφει ο Γιάννης Καστανάρας
Ο νεορεαλισμός, το παράλογο, το παράδοξο και ο σουρεαλισμός υπήρξαν τα κύρια χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου που τάραξε όσο λίγοι τα νερά της ιστορίας του κινηματογράφου τόσο σαν σκηνοθέτης όσο και σαν σεναριογράφος. Το βάθος των χαρακτήρων που έπλασε σε συνδυασμό με τις σκληρές και ταυτόχρονα γλαφυρές εικόνες μιας Ιταλίας που προσπαθούσε να ξαναζήσει πάνω στα ερείπια του πολέμου αποτελούν σημείο αναφοράς για κάθε σκηνοθέτη που σέβεται τον εαυτό του. Ο Φεντερίκο Φελίνι δεν ήταν επαναστάτης, ήταν ένας μάλλον συντηρητικός άνθρωπος ως προς τις πολιτικές του θέσεις (οι επικριτές του θα τον χρεώνουν εσαεί για τη φιλία του με τον πρώην χριστιανοδημοκράτη πρωθυπουργό και προστάτη της μαφίας Τζούλιο Ατρεότι), αλλά το κινηματογραφικό αφηγηματικό και, πολύ συχνά, αυτοβιογραφικό ύφος του και ο μοναδικός συνδυασμός πραγματικότητας και φαντασίας, δικαίως τον έχουν κατατάξει ανάμεσα στις μεγαλύτερες προσωπικότητες της μεταπολεμικής έβδομης τέχνης.
Λα Στράντα, Γλυκιά Ζωή, Άρμακορντ, Oι Βιτελόνοι, Οκτώμισι, Πόλη των Γυναικών, Πρόβα Ορχήστρας, Ρόμα, Καζανόβας, Νύχτες της Καμπίρια, Ιουλιέτα των Πνευμάτων, Σατυρικόν, Και το Πλοίο Φεύγει… Τίτλοι που εδώ και δεκαετίες προβάλλονται στους ελληνικούς (συνήθως θερινούς) κινηματογράφους «τέχνης» με μια πραγματικά αξιοθαύμαστη επιμονή. Δεν ξέρω πόσος κόσμος παρακολουθεί πλέον αυτές τις προβολές – εγώ ο ίδιος έχω χρόνια να δω κάποια ταινία του Φελίνι. Ωστόσο τις θυμάμαι, οι περισσότερες έχουν χαραχτεί ανεξίτηλα στο μυαλό μου, θαρρείς κι έχουν μπλεχτεί ανάμεσα σε κάποια κύτταρα που αρνούνται να πεθάνουν. Σκηνές με την υπέροχη αγριόφατσα του Άντονι Κουίν, το μονίμως περιπαιχτικό χαμόγελο του Ντόναλντ Σάδερλαντ, το έκπληκτο βλέμμα του Μαρτσέλο Μαστρογιάνι, την παιχνιδιάρικη γοητεία της Τζουλιέτα Μασίνα (ο Φελίνι την παντρεύτηκε το 1943 κι έμεινε μαζί της για μισό αιώνα, ως το θάνατό του), την αλλόκοτη ομορφιά της Τίνα Όμοντ, το χαμένο ύφος του Αρμάντο Μπράντσιο, την ασκητική μορφή του Πεπίνο ντε Φιλίπο, τη γλυκύτητα της Σάντρα Μίλο, το πληθωρικό μπούστο της Άννα Μανιάνι, τη βόρεια σαγήνη της Ανίτα Έκμπεργκ... Ηθοποιοί που χάρη στη μαγική σκηνοθετική μπαγκέτα του Φελίνι ξεπέρασαν ακόμα και το έμφυτο ταλέντο τους.
Λα Στράντα
«Ο ρεαλισμός είναι μια κακιά λέξη. Κατά μια έννοια όλα είναι ρεαλιστικά. Εγώ δε βλέπω κάποια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό»
Όπως έλεγε ο ίδιος ο Φελίνι, η τέχνη είναι αυτοβιογραφική, το μαργαριτάρι είναι η αυτοβιογραφία του στρειδιού. Έτσι, έπλαθε τις ιστορίες και τους χαρακτήρες του με βάση τις αναμνήσεις του, τα όνειρά του, τη φαντασία του. Για τον Φελίνι στα όνειρα τα πάντα έχουν σημασία και συνεπώς σε μια ταινία η κάθε εικόνα έχει σημασία. Στα όνειρα δεν υπάρχουν συμπτώσεις, όλα είναι σχετικά και επιθυμητά. Κάθε χρώμα, κάθε εικόνα σημαίνει κάτι, δεν υπάρχει τίποτα που να μοιάζει με την πραγματικότητα, τίποτα που να αντιγράφει κάτι που έχει προϋπάρξει. Και σε μια ταινία αυτό είναι που της δίνει μια αριστοκρατική ταυτότητα, η οποία το εξισώνει με τις άλλες μορφές τέχνης. «Όταν μιλάς για όνειρα είναι σαν να μιλάς για ταινίες αφού ο κινηματογράφος χρησιμοποιεί τη γλώσσα των ονείρων. Χρόνια μπορεί να περάσουν μέσα σ’ ένα δευτερόλεπτο και μπορείς να πηδάς από το ένα μέρος στο άλλο. Είναι μια γλώσσα φτιαγμένη από εικόνες. Και στον αληθινό κινηματογράφο κάθε αντικείμενο και κάθε φως σημαίνουν κάτι, όπως συμβαίνει στα όνειρα». Όπως έλεγε, ποτέ του δεν κάθισε να αποφασίσει τη σύλληψη μιας ιστορίας. Όλες σχηματίζονταν αυθόρμητα μέσα στο κεφάλι του απρογραμμάτιστα, εικόνες που εμφανίζονταν μπροστά του ολοζώντανες δείχνοντάς του το δρόμο. Όταν άρχιζε μια ταινία, πάντα είχε έτοιμο ένα σενάριο, το οποίο όμως το άλλαζε καθημερινά ανάλογα με το τι προέκυπτε στη φαντασία του. «Αρχίζεις ένα ταξίδι, γνωρίζεις πού θα καταλήξει, αλλά αγνοείς τι μπορεί να προκύψει στη διαδρομή. Θέλεις να υπάρχουν εκπλήξεις». Η φαντασία του δημιουργούσε καταστάσεις που έμοιαζαν να οργανώνονται από μόνες τους, να σχηματίζονται στη σκέψη του δίχως ο ίδιος να επεμβαίνει ενεργά. «Δουλειά μου είναι να τις ακολουθώ, να μένω για λίγο μαζί τους, να γίνομαι φίλος τους και κάπως έτσι να τις μεταμορφώνω σε σενάριο».
Οι Νύχτες της Καμπίρια
«Η φαντασία σου προσφέρει τις εικόνες της με ένα πολύ πιο δελεαστικό και λαμπερό τρόπο από τον τρόπο με τον οποίο τελικά θα καταφέρεις να τις υλοποιήσεις».
Ο Φελίνι εκμεταλλευόταν την ανθρώπινη έκφραση από όλες τις πλευρές της, όλες τις αντιφάσεις, όλα τα στοιχεία της. Μια σπίθα, μια ηλιαχτίδα, το μέρος ενός κτιρίου, ένα ανοιχτό παράθυρο, ένας έρημος δρόμος, μπορούσαν να τραβήξουν την προσοχή του και να συμβάλλουν από το τίποτα στην όλη ατμόσφαιρα της δημιουργίας. Η πόλη, η ζωή των ανθρώπων της πόλης. Μια αθεράπευτη τάση που συχνά ξεπερνούσε τα όρια της φαντασίας. «Αισθάνομαι ότι οι ταινίες μου βρίσκονται ήδη εκεί, έτοιμες να συναντηθούν μαζί μου η μια μετά την άλλη, με τον πιο φυσικό τρόπο. Είναι σαν ένα τρένο που κινείται με ταχύτητα πάνω σε προκαθορισμένες ράγες και υπάρχουν οι σταθμοί που το περιμένουν. Οι ταινίες μου είναι οι σταθμοί που περιμένουν κι αυτό που έχω να κάνω εγώ –και αυτό είναι το έργο μου- είναι να μην εκτροχιαστώ. Να ακολουθήσω αυτό το δρομολόγιο, να φτάσω ακριβώς στην ώρα μου, να τις συναντήσω σύμφωνα με το πρόγραμμα, να τις φτιάξω όπως το έχω σχεδιάσει».
«Για μένα, μια ταινία δεν έχει ποτέ απότομο τέλος. Αφήνει πίσω της μια ηχώ, ένα μονοπάτι, κι εγώ ζω μαζί της. Ακόμα και μετά το τέλος των γυρισμάτων και του μοντάζ, βρίσκεται ακόμα μαζί μου, εξακολουθώ να την ακούω, να την αισθάνομαι, να τη γεύομαι. Όταν όλα αυτά χάνονται, όταν αισθάνομαι ότι έχουν σβηστεί, τότε εμφανίζεται μια άλλη ατμόσφαιρα, σαν τον ερχομό της άνοιξης». Κι αυτή η άνοιξη θα ήταν η επόμενη ταινία και το ακατέργαστο, ακόμα, σενάριό της. Ανανεωμένος ενθουσιασμός, μια ακόρεστη δίψα για κάτι νέο. Πολύ σύντομα, και αυτή η ταινία αποκτά προσωπικότητα, ο σκηνοθέτης τη βγάζει από μέσα του, κι αρχίζει η τελετουργία της δημιουργίας. Εσωτερικές φωνές, σκιές και φαντάσματα αποκτούν οντότητα στο έργο του Φελίνι.
Ωστόσο, όπως είχε δηλώσει ο Φελίνι, δεν ήταν λίγες οι φορές που στη διάρκεια των γυρισμάτων βίωνε μια έντονη αντιπάθεια, ακόμα και απέχθεια, απέναντι στην ταινία. Άρχιζε να τη σκέφτεται σαν ένα επιπόλαιο εγχείρημα, τον κυρίευε ένας εκνευρισμός, αυτός ο εκνευρισμός που μας κυριεύει όταν αισθανόμαστε ότι ζοριζόμαστε για να κάνουμε κάτι. Ο Φελίνι ωστόσο ήταν συνηθισμένος σε τέτοιου είδους μπλοκαρίσματα. Γι’ αυτόν αυτή η απέχθεια που αισθανόταν σήμαινε ότι η ταινία ήταν έτοιμη μέσα του. Αυτό το εσωτερικό βάρος τον έκανε να αντιληφθεί ότι είχε φτάσει στο σημείο που έπρεπε να την ολοκληρώσει για να απελευθερωθεί από αυτό.
8 1/2
«Δραπετεύω, γυρίζω την ταινία σαν να δραπετεύω από κάτι, σαν να τρέπομαι σε φυγή, θέλω να την ξεφορτωθώ, να τη βγάλω από πάνω μου. Σαν να ξεφορτώνομαι μια αρρώστια»
Η προσέγγιση του Φελίνι στον ουμανισμό είναι άλλο ένα χαρακτηριστικό του Ιταλού σκηνοθέτη που βασίζεται σε προσωπικές εμπειρίες ανάμεικτες με μυθοπλαστικές αφηγήσεις. Υπάρχουν στιγμές όπου το γκροτέσκο (η εικόνα του τσίρκου στο Λα Στράντα, όπου τα ζώα βασανίζονται, οι αρτίστες ρισκάρουν τη ζωή τους σε ένα περιβάλλον φθηνής εκμετάλλευσης, οι κλόουν είναι θλιβεροί μέσα στη χαρά τους) εναλλάσσεται με το εξαίσιο σαν να πρόκειται για τις δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Είναι η βασική στρατηγική για τη διευκόλυνση μιας τρισδιάστατης αναπαράστασης της ζωής και αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως η βάση για την ποίηση του Φελίνι. Οι χαρακτήρες του πασχίζουν να κάνουν την υπέρβαση και από το αποπνικτικό περιβάλλον της επαρχίας να μετακινηθούν στη μητρόπολη και να προσκολληθούν στο ξέφρενο γαϊτανάκι της. Στις ταινίες του Φελίνι η συναισθηματική απόσταση ανάμεσα στη γενέτειρά του, το Ρίμινι, και τη Ρώμη είναι μεγαλύτερη από τη γεωγραφική και η αίσθηση της απώλειας μπορεί να μεταμορφωθεί σε μια οδυνηρή τραυματική εμπειρία.
O Nίνο Ρότα
Κι αυτή η μουσική του Νίνο Ρότα... Ο Φελίνι ισχυριζόταν ότι δεν άκουγε μουσική εκτός κι αν είχε να κάνει με κάποια ταινία του. Τη θεωρούσε μια πολύ μυστηριώδη μορφή τέχνης, τόσο υποβλητική, τόσο υπνωτική που σε αναγκάζει να υποτάσσεσαι τελείως σ’ αυτήν, να αφοσιώνεσαι ολόψυχα στα αισθήματα που προκαλεί. «Η μουσική μου προκαλεί ένα αίσθημα μελαγχολίας, θλίψης, σκότους... μια κατάθλιψη. Κι αυτό μάλλον επειδή αφενός εκφράζεται από μόνη της με τόση ακρίβεια που μου μεταδίδει ένα αίσθημα αποκλεισμού και αφετέρου επειδή ενορχηστρώνει το χρόνο σύμφωνα με τους δικούς της φυσικούς και συχνά άκαμπτους κανόνες. Η μουσική έχει τόση εσωτερική αρμονία που κατά κάποιον τρόπο αισθάνεσαι παραγκωνισμένος, εξοβελισμένος στην άκρη των πραγμάτων». Αυτή η υποτυπώδης σχέση του με τη μουσική πάντως τον έκανε να αισθάνεται ενοχές και αυτό το απέδιδε στην καθολική ανατροφή του. «Δεν θέλω ν’ ακούω μουσική. Δεν θέλω να αισθάνομαι ότι με καταδιώκει κάποια αγγελική μορφή που μου υψώνει επιτιμητικά το δάχτυλό της θέλοντας να μου πει πως ό,τι κάνω, το κάνω με λάθος τρόπο». Κι όμως… αυτή η μαγική μουσική του Νίνο Ρότα…
O Φελίνι έχτισε την καριέρα του μεταφέροντας τις φαντασιώσεις του στην οθόνη χωρίς να φοβάται τις ακρότητες ή τη χυδαιότητα. Το 1960, τη χρονιά που γύρισε τη Γλυκιά Ζωή, άρχισε να καταγράφει τα όνειρά του σε ένα σημειωματάριο, μια συνήθεια που διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του, τριάντα τρία χρόνια αργότερα. Τελικά τα σημειωματάριά του κυκλοφόρησαν με τίτλο Φεντερίκο Φελίνι: Το Βιβλίο των Ονείρων - περισσότερο μια σειρά που θυμίζει πίνακες με τη διάταξη των σκηνών μιας ταινίας παρά μύχιες αποκαλύψεις. Ίσως επειδή ο μεγάλος Ιταλός σκηνοθέτης έκρυβε ένα πολύ πιο βρόμιο μυστικό από εκείνα που περιέχονταν στο βιβλίο: Ο Φεντερίκο Φελίνι μισούσε τα ζυμαρικά…
Kαι το Πλοίο Φεύγει
{youtube}v=rR-JvfjXS9M{/toutube}
{youtube}v=oKqCR25tNHY{/youtube}
{youtube)v=1k8cQ1x0aAk{/youtube}
Γιάννης Καστάναρας
Ο Γιάννης Καστάναρας είναι καθ' έξιν και κατ΄ επάγγελμα slacker, συνεκδότης και executive producer (ο,τι κι αν σημαίνει αυτό το πράγμα) του φανζίν Merlin's Music Box.
Γιάννης Καστάναρας
Ο Γιάννης Καστάναρας είναι καθ' έξην και καθ΄ επάγγελμα slacker, συνεκδότης και executive producer (ο,τι κι αν σημαίνει αυτό το πράγμα) του φανζίν Merlin's Music Box.
Γιάννης Καστάναρας
Ο Γιάννης Καστάναρας είναι καθ' έξην και καθ΄ επάγγελμα slacker, συνεκδότης και executive producer (ο,τι κι αν σημαίνει αυτό το πράγμα) του φανζίν Merlin's Music Box.
