Συνέντευξη: Μιχάλης Πούγουνας - Γιάννης Καστανάρας

Κείμενο: Μιχάλης Πούγουνας

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’40 ως τα τέλη της δεκαετίας του ’50 χιλιάδες Αμερικάνοι πολίτες κατηγορήθηκαν ως Κομμουνιστές ή ως επιρρεπείς στον Κομμουνισμό και αποτέλεσαν το αντικείμενο ερευνών, ανακρίσεων, διώξεων και φυλακίσεων. Πόσες χιλιάδες ζωές καταστράφηκαν άραγε από τη διαβόητη Μαύρη Λίστα που είχε αναλάβει να καταρτίσει ο ρεπουμπλικάνος γερουσιαστής Τζόζεφ Μακάρθι; Ένας άνθρωπος γερμανο-ιρλανδικής καταγωγής που έγινε γνωστός για τις μεθόδους εξόντωσης προοδευτικών διαφωνούντων στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τις οποίες εφάρμοσε αμείλικτα και οι οποίες σήμερα είναι διεθνώς γνωστές με τον χαρακτηρισμό «μακαρθισμός». 

Το καλοκαίρι του 2019 ανακάλυψα για πρώτη φορά το τραγούδι “Brother Can You Spare A Dime”, ένα από τα σημαντικότερα τραγούδια της Μεγάλης Οικονομικής Ύφεσης, με πολλές και διαφορετικές εκτελέσεις από αναρίθμητα μεγάλα και μικρά ονόματα της μουσικής. Με αφορμή το συγκεκριμένο κομμάτι και χάρη στην εύνοια της τύχης έμαθα την ιστορία του συνθέτη του, Jay Gorney, ο οποίος το συνέθεσε στις αρχές της δεκαετίας του '30 πάνω σε στίχους του φίλου του, Edgar Yipsel "Yip" Harburg.

Ο Jay Gorney (1969)

Ενθουσιασμένος από την ανακάλυψή μου, τηλεφώνησα στον Γιάννη Καστανάρα να μοιραστώ μαζί του την «είδηση» και τότε, για μια ακόμα φορά, αποδείχθηκε ότι ο κόσμος είναι πολύ μικρότερος από ό,τι πιστεύουμε. Ο Γιάννης έβαλε τα γέλια και με ενημέρωσε ότι ο γιος του Jay, ο Daniel Gorney (Dan, για τους φίλους του), ήταν εξάδελφός του, δηλαδή είχε παντρευτεί την ξαδέλφη του Γιάννη, τη φωτορεπόρτερ Έφη Βλάχου-Gorney, είχαν εγκατασταθεί στην Ελλάδα το 1975, και μετά το πρόωρο θάνατο της Έφης ο Dan μετακόμισε από την Αθήνα για να μείνει στο εξοχικό τους, τη «Βίλα Έφη», κάπου έξω από την Κόρινθο. Ο Γιάννης φρόντισε να επικοινωνήσει μαζί του και μ’ αυτά και μ’ αυτά, ένα σαββατιάτικο πρωινό ξεκινήσαμε να τον συναντήσουμε. 
Έτσι λοιπόν, έπειτα από ένα σύντομο ταξίδι, βρισκόμαστε τελικά στο σπίτι του Daniel Gorney, συντροφιά με κάτι σπανακόπιτες, τον σκύλο του τον Νίνο, και τον ανοιχτό ορίζοντα με θέα τα Λουτρά της Ωραίας Ελένης και τον Σαρωνικό. Ο Dan μας υποδέχεται όλο χαρά και αφού φτιάχνουμε καφέ, ακουμπάει στο τραπέζι που βρίσκεται μπροστά μας ένα ντοσιέ γεμάτο χαρτιά, παρτιτούρες και διαφημιστικά. Πολλά τραγούδια, χιλιάδες νότες, στίχοι, ονόματα γνωστά και άγνωστα, από μια εποχή πολύ δύσκολη, από έναν άλλο κόσμο που υπήρχε στο μυαλό μου μόνο μέσα από τις ταινίες.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΖΕΙ

Δεν έχω έρθει βέβαια αδιάβαστος. Είχα ρίξει μια ματιά στις πληροφορίες για τον πατέρα του Dan και καθώς ξεφυλλίζω το ντοσιέ, τον ρωτώ αν όλες αυτές οι παρτιτούρες ήταν γραμμένες από τον πατέρα του. «Εκείνος τις έγραφε», απαντάει ο Dan σε σπασμένα ελληνικά. «Aυτό έκανε μια ζωή. Μονίμως ήταν με ένα μολύβι και μια παρτιτούρα. Το έκανε για οκτώ ώρες κάθε μέρα».

Ο Jay Gorney γεννήθηκε ως Abraham Jacob Gornetzsky στις 12 Δεκεμβρίου 1896 σε μια εβραϊκή οικογένεια του Μπιάλιστοκ της πάλαι ποτέ Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Γονείς του ήταν η Frieda (Perlstein) και ο Jacob Gornetzsky…

«Ο πατέρας σου είχε φύγει από την Ρωσία, σωστά;» ρωτάω τον Dan. «Σήμερα βέβαια, η περιοχή που ζούσε τότε ανήκει στην Πολωνία...»

«Θα σας πω μια ωραία ιστορία που έλεγε η μάνα του πατέρα μου». Ο Dan αλλάζει τόνο στη φωνή του, μιμούμενος την γιαγιά του: «Άλλοτε αυτή η περιοχή ήταν Ρωσία και άλλοτε Πολωνία. Οι άνθρωποι δεν ξέραμε σε ποια χώρα ζούσαμε κι έτσι κάποτε έστειλαν μια επιτροπή για να ρωτήσει τον κόσμο αν ήθελε να ζει στην ρωσική πλευρά των συνόρων ή στην πολωνική. Συζητούσαν για ολόκληρες εβδομάδες, μέχρι που κατέληξαν ότι προτιμούσαν καλύτερα να ανήκουν στην Πολωνία, γιατί όλοι ξέραμε πόσο βαρύς είναι ο ρώσικος χειμώνας!» Ο τρόπος που ο Dan μιμείται τη γιαγιά του καθώς και το υπονοούμενο για τον ρωσικό χειμώνα, μας κάνει να βάλουμε τα γέλια.

Tο πρόγραμμα του μιούζικαλ Americana όπου το "Borther Can You Spare A Dime" παρουσιάστηκε στο κοινό για πρώτη φορά

Στη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης του 1905, το Μπιάλιστοκ ήταν κέντρο του ριζοσπαστικού εργατικού κινήματος, με ισχυρές οργανώσεις του Bund (Εβραϊκό Εργατικό Κίνημα), του Πολωνικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, αλλά και των αναρχικών της Μαύρης Σημαίας (μια οργάνωση που είχε συγκροτηθεί το 1903 ως ομοσπονδία στελεχών με το όνομα Chernoe Znamia, δηλαδή Μαύρη Σημαία). Το πογκρόμ του Μπιάλιστοκ ήταν μόνο ένα από μια σειρά βίαιων επεισοδίων, τα οποία είχαν ξεσπάσει σε βάρος των Εβραίων την περίοδο 1903 -1908. Το συγκεκριμένο πραγματοποιήθηκε από τις 14 έως τις 16 Ιουνίου 1906, σε μια περιοχή που στα τέλη του 19ου αιώνα αριθμούσε 47.000 Εβραίους σε σύνολο 62.000 κατοίκων. Ογδόντα οκτώ άνθρωποι σκοτώθηκαν από τον τσαρικό στρατό.

Με την περιοχή να βράζει από τα αιματηρά γεγονότα των ημερών, η οικογένεια αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της και να μείνει κρυμμένη για τις επόμενες δύο εβδομάδες μέχρι να βρει τρόπο να διαφύγει στις ΗΠΑ, όπου τελικά έφθασε στις 14 Σεπτεμβρίου 1906.

«Η κόρη μου, η Τατιάνα, έχει βρει τα ονόματα των μελών της οικογένειας στην λίστα επιβατών που αποβιβάστηκαν από το πλοίο στο νησί Ellis», λέει ο Dan. «Ο παππούς μου είχε κάποιους συγγενείς στο Νιτρόιτ κι έτσι κατέληξαν εκεί».

«Πού έμαθε πιάνο ο πατέρας σου;» τον ρωτάμε.

«Η οικογένεια είχε νοικιάσει ένα πιάνο με την εβδομάδα και η μάνα έβαλε τον μεγάλο του αδερφό να μάθει να παίζει», εξηγεί ο Dan. «Εκείνος όμως δεν είχε όρεξη να μάθει, αλλά ο πατέρας μου παρακολουθούσε τα μαθήματα κι έτσι έμαθε μόνος του. Αργότερα έπαιξε για το Nickelodeon».

 

ΠΑΙΖΟΝΤΑΣ ΠΙΑΝΟ ΣΤΟ NICKELODEON

Η μόδα του Nickelodeon άνθησε στην Αμερική την δεκαετία 1905-1915. 'Επρόκειτο για αποθήκες διαμορφωμένες σε μικρούς χώρους όπου προβάλλονταν κινηματογραφικές ταινίες μικρού μήκους με εισιτήριο πέντε σεντ (ένα nickel). Σε συνδυασμό με την ελληνική λέξη Ωδείον πήραν το όνομα Nickelodeon και κάποιοι τις θεωρούν ως πρόγονο των σημερινών κινηματογραφικών αιθουσών.

Ο Jay Gorney άρχισε να παίζει μουσική στο Nickelodeonσε σε ηλικία δεκατεσσάρων χρονών.

«Έπαιζε μουσική στη διάρκεια της προβολής ταινιών του βωβού κινηματογράφου και του κόλλησε το μικρόβιο της μουσικής», λέει ο Dan. Πήγε όμως και στο πανεπιστήμιο και τελείωσε τη Νομική. Εκεί έπαιζε με την μπάντα του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν και κέρδιζε χρήματα που τα έστελνε στους δικούς του μέχρι που το 1917 ολοκλήρωσε τις σπουδές του έχοντας αποταμιεύσει αρκετά χρήματα από την μουσική».

Η αλήθεια είναι πως όταν ο Jay Gorney πήγε να δουλέψει ως δικηγόρος για είκοσι δολάρια την εβδομάδα, η σύγκριση με τα χρήματα που κέρδιζε ως μουσικός τον έκανε να αποφασίσει να αφιερωθεί αποκλειστικά στη μουσική. 

«Ο πατέρας μου», συνεχίζει ο Dan, «γνώρισε την πρώτη του γυναίκα, την Edelaine Roden, όταν η εβραϊκή λέσχη του Πανεπιστημίου τον έστειλε να πείσει μια κοπέλα που έκανε ιππασία στη σχολή καβαλώντας το άλογο σαν άντρας, να καθίσει στη σέλα με το πλάι. Η κοπέλα ήταν Εβραία και σίγουρα αυτή δεν ήταν η αρμόζουσα στάση για μια γυναίκα που καβαλούσε άλογο. Οι δυο τους ερωτεύθηκαν και κάποια στιγμή εκείνη του είπε, “Τι δουλειά έχεις εσύ με την δικηγορία αφού είσαι μουσικός;”. Έτσι μετακόμισαν στη Νέα Υόρκη για να ασχοληθεί εκεί με την μουσική. Αυτή ήταν η πρώτη του γυναίκα. Τρελάρα η Edelaine, αλλά πολύ καλή, τον έπεισε και εκείνος άρχισε να δουλεύει στο Ziegfeld Follies».

Το Ziegfeld Follies ήταν μια σειρά από θεατρικές παραστάσεις στο Broadway της Νέας Υόρκης που ξεκίνησαν το 1907 και συνεχίστηκαν αδιάκοπα έως το 1931. Επανήλθαν το 1934 και το 1936 και το 1932 και το 1936 έγιναν ραδιοφωνική εκπομπή με τίτλο The Ziegfeld Follies of the Air. Ο Γιάννης θέλει να αποσαφηνίσει λίγο τα πράγματα και ρωτάει τι έκαναν ο Gorney και ο Yip Harbour στη δεκαετία του ’20, πριν γραφτεί το “Brother Can You Spare a Dime”.

«Έγραφαν μουσική για παραστάσεις», απαντάει ο Dan. «Θεατρικά σκετσάκια γραμμένα για τους πλούσιους».

 

Κινηματογράφος Nickelodeon κάπου στην Αμερική

Και τότε ξαφνικά, το 1929, η Γουόλ Στριτ καταρρέει και ο αντίκτυπος της κατάρρευσης καταπίνει ολόκληρο τον κόσμο. Σε τι κατάσταση βρέθηκε τότε ο Jay Gorney; 
«Ο πατέρας μου είχε γίνει πλέον πλούσιος. Τη δεκαετία της οικονομικής ύφεσης βρέθηκε στην καλύτερη εποχή του επειδή με πέντε σεντ οι Αμερικανοί μπορούσαν να πάνε στον κινηματογράφο. Είχε γίνει ο καθημερινός τρόπος διασκέδασης όπως σήμερα είναι η τηλεόραση. Κι εκείνος έγραφε την μουσική για τις ταινίες που προβάλλονταν εκεί».

BROTHER CAN YOU SPARE A DIME;

Στην αφήγηση του Dan προστίθεται τώρα ένα νέο πρόσωπο: του Yip Harburg, φίλου και στενού συνεργάτη του πατέρα του.

«Στη Νέα Υόρκη ο Jay γνώρισε τον Yip και μαζί έγραψαν το “Brother Can You Spare A Dime”, το οποίο γνώρισε τεράστια επιτυχία», μας λέει ο Dan.

Ο Yip Harburg ήταν ένας στιχουργός, γνωστός για τον κοινωνικό σχολιασμό που περιείχαν οι στίχοι του, καθώς και για τις φιλελεύθερες ιδέες του. Υποστήριζε τη φυλετική ισότητα, την ισότητα των δύο φύλων αλλά και τον συνδικαλισμό. Ήταν επίσης ένθερμος επικριτής της θρησκείας. Εκτός από το “Brother Can You Spare a Dime” που έγραψε μαζί με τον Gorney (όπως και πολλά άλλα τραγούδια), είναι σχεδόν σε όλους γνωστός από το τραγούδι “Over the Rainbow”, μιας και ήταν ο στιχουργός όλων των τραγουδιών στην κλασική ταινία του Victor Fleming, Ο Μάγος του Οζ. Aυτός που το ηχογράφησε πρώτος ήταν ο Leo Resman με την ορχήστρα του το 1932 και σχεδόν αμέσως μετά ο Charlie Palloy την ίδια χρονιά. Eκείνος όμως που το απογείωσε ερμηνευτικά και εμπορικά ήταν ο Bing Crosby, ο οποίος το συμπεριέλαβε στο άλμπουμ του Portrait Of Bing Crosby (1932). 

Οι στίχοι του τραγουδιού μιλούν για έναν άνεργο ο οποίος, αφού το σύστημα τον ξεζούμισε βάζοντάς τον να δουλεύει με την υπόσχεση ενός ονείρου στον σιδηρόδρομο και στην οικοδομή, και αφού πολέμησε για την Αμερική στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τώρα ζητιανεύει από τους περαστικούς για μια δεκάρα. Το τραγούδι γράφτηκε αρχικά για την τρίτη παραγωγή του μιούζικαλ Americana (1932) αλλά οι Ρεπουμπλικάνοι το θεώρησαν αντικαπιταλιστική προπαγάνδα και εκμεταλλεύτηκαν όσα μέσα είχαν στη διάθεσή του για να αποσυρθεί από την παράσταση, ενώ προσπάθησαν να απαγορεύσουν τη μετάδοσή του από το ραδιόφωνο: «Οι στίχοι του τραγουδιού είναι πάρα πολύ επικίνδυνοι για να τους έχει γράψει Αμερικανός», τόνιζαν.Ο Dan κουνάει το κεφάλι του και συμπληρώνει «Κάπου έχω φυλαγμένο ένα άρθρο που αναφέρει ότι αυτό το τραγούδι και το “Banks Are Made Of Marble” του Pete Seeger είναι τα πιο αντικαπιταλιστικά που έχουν γραφτεί ποτέ». Και αμέσως μετά θυμάται τους στίχους του Seeger και τους τραγουδάει εύθυμα αλλά με στόμφο: “But the banks are made of marble. With a guard at every door. And the vaults are stuffed with silver. That the farmer sweated for”.

O Yip Harburg, o στιχουργός του "Brother Can You Spare A Dime"

«Αυτό, λοιπόν, και το “Brother Can You Spare a Dime” είναι τα δύο πιο αντικαπιταλιστικά τραγούδια. Αλλά είναι πολύ ωραία και η ιστορία για το πως σκέφτηκε τους στίχους ο Yip. Ο Jay είχε τη μελωδία και τη θεωρούσαν πολύ δυνατή για να γράψουν άλλο ένα τραγούδι με θέμα του στυλ “Έφυγε η γυναίκα μου και με παράτησε”, ή “O άντρας μου μ’ εγκατέλειψε ”. Γιατί τέτοια πονεμένα τραγούδια έγραφαν συνήθως γι' αυτό και ήθελαν κάτι διαφορετικό. Eξάλλου, ο τρόπος της σύνθεσης ήταν αταίριαστος με τα τραγούδια που ήταν της μόδας εκείνη την εποχή. Έτσι πήγαν περίπατο στο Central Park μπας και τους κατέβει κάποια στιχουργική ιδέα. Και κάπου εκεί τους πλησίασε ένας τύπος με σηκωμένο γιακά, άπλωσε το χέρι του και τους είπε “Αδέρφια, μπας και σας περισσεύει καμιά δεκάρα;”. Ο πατέρας μου αστειευόταν πάντα ότι δεν θυμόταν αν τελικά του είχαν δώσει εκείνη τη δεκάρα. Λένε πάντως ότι μετά από την κυκλοφορία του τραγουδιού κανένας Αμερικανός δεν ξαναείδε με τον ίδιο τρόπο τους ανθρώπους που ζητούσαν χρήματα στον δρόμο. Όλοι ήξεραν ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν "αλήτες". Ότι κάποτε ήταν εργάτες και ότι είχαν πολεμήσει».

Ο Dan πιάνει στα χέρια του μια παλιά ακουστική κιθάρα.

«Αυτήν εδώ μου την είχε χαρίσει ο Yip. Το τραγούδι αυτό με συνοδεύει σε όλη μου την ζωή», λέει και αρχίζει να τραγουδάει το "Brother Can You Spare A Dime":

Κάποτε μου έλεγαν πως έχτιζα ένα όνειρο
Κι έτσι ακολούθησα το πλήθος
Έπρεπε να σπείρω την γη ή να πάρω τα όπλα
Κι ήμουν πάντοτε εύκαιρος, πρόθυμος να το κάνω

Κάποτε μου έλεγαν πως έχτιζα ένα όνειρο
Με στόχο την ειρήνη και τη δόξα

Γιατί τώρα πρέπει να στέκομαι στην ουρά
Περιμένοντας για ψωμί?

Κάποτε έχτισα έναν σιδηρόδρομο, τον έκανα να τρέχει,
Τον έκανα να συναγωνίζεται με αντίπαλο τον χρόνο
Κάποτε έχτισα έναν σιδηρόδρομο μα τώρα έχει τελειώσει,
Αδερφέ, μπας και σου περισσεύει καμιά δεκάρα;

Κάποτε έχτισα έναν πύργο ψηλό ίσαμε με τον ήλιο
Τούβλα, σίδερο κι ασβέστης
Κάποτε έχτισα έναν πύργο μα τώρα έχει τελειώσει
Αδερφέ, μπας και σου περισσεύει καμιά δεκάρα;

Κάποτε φαινόμασταν σένιοι, ντυμένοι στο χακί
Γεμάτοι πατριωτισμό
Μισό εκατομμύριο άρβυλα προέλασαν δίχως δισταγμό μέσα απ' την κόλαση
Κι εγώ ήμουν ο μικρός τυμπανιστής

Για πες μου, δεν με θυμάσαι, με φωνάζαν Al
Al, αυτό ήταν πάντα τ’ όνομά μου
Γιατί δεν με θυμάσαι πια;
Είμαι εγώ, το φιλαράκι σου
Έλα, ρε φίλε, μπας και σου περισσεύει καμιά δεκάρα;

Ένα τραγούδι που, όπως είπε κάποιος, περιέχει όλη την ιστορία της Μεγάλης Ύφεσης και των συνεπειών της μέσα σε μια φράση.

 

«Επειδή το “Brother Can You Spare a Dime” ήταν πεσιμιστικό, σκέφτηκαν να γράψουν κάτι πιο upbeat ως απάντηση», μας λέει ο Dan. «Έτσι ο Jay και ο Yip συνέθεσαν το “Dusty Shoes”. Προσπάθησαν ουσιαστικά να τονώσουν το ηθικό του μέσου Αμερικάνου. Να, εδώ είναι οι στίχοι και η παρτιτουρα», λέει κι ενώ εμείς χαζεύουμε σημειώσεις, παρτιτούρες και στίχους, ο Dan παίζει στην κιθάρα το “Dusty Shoes”.

«Μετά την επιτυχία του “Brother Can You Spare a Dime”», συνεχίζει αμέσως μετά το τραγούδι, «κάλεσαν τον πατέρα μου στο Χόλιγουντ και του ανέθεσαν να γράφει μουσική για ταινίες γιατί στο μεταξύ είχαν προσθέσει ήχο στις ταινίες. Πήγε λοιπόν στο Χολιγουντ με την Edelaine, την πρώτη του γυναίκα, και τον ετεροθαλή αδελφό μου, και κάλεσαν τον Yip να πάει και να μείνει μαζί τους. Τελικά όμως εκείνος τα έφτιαξε με την γυναίκα του πατέρα μου κι έφυγαν μαζί. Εγώ πάντως στα ογδοηκοστά γενέθλια του Yip του έστειλα ένα μήνυμα γράφοντας ότι θα τον ευγνωμονώ για πάντα γιατί αν δεν ήταν αυτός σήμερα δεν θα βρισκόμουν εδώ».

Έπειτα από κάμποσα γέλια η συζήτηση περιστρέφεται για λίγο γύρω από τον Yip, το “Over the Rainbow” και τη φήμη σύμφωνα με την οποία αν ξεκινήσεις ταυτόχρονα το “Dark Side of The Moon” των Pink Floyd μετά τον τρίτο βρυχηθμό του λιονταριού της MGM της ταινίας Wizard of Oz είναι θαρρείς και το συγκρότημα είχε γράψει τον δίσκο για την ταινία.

1933. Ο Jay Gorney στο πιάνο, πίσω του ο στιχουργός του τραγουδιού, Yip Harburg με τον χοχογράφο Bobby Connelly και χορεύτριες στη σκηνή του μιούζικαλ Moonlight and Pretzels

ΚΥΝΗΓΙ ΜΑΓΙΣΣΩΝ...

Ο Jay Gorney ξαναπαντρεύτηκε, αυτή τη φορά τη μητέρα του Dan, την Sondra Karyl.

«Η μητέρα μου ήταν κομμουνίστρια όταν την γνώρισε ο πατέρας μου. Δεν είμαι σίγουρος γι αυτό που θα πω...», λέει ο Dan «αλλά μάλλον εκείνη του είπε ότι θα τον παντρευόταν μόνο αν έμπαινε κι εκείνος στο κόμμα. Βλέπετε, ο πατέρας μου ήταν 25 χρόνια μεγαλύτερός της...» Αμέσως τον ρωτάμε αν μπήκε τότε στο κόμμα.

«Αυτό είναι κάτι που δεν το ομολόγησε ποτέ. “Είναι δικαίωμά μου να μην απαντήσω σε αυτή την ερώτηση”, έλεγε ακόμα και όταν αργότερα τον κάλεσαν να καταθέσει στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών. Επικαλέστηκε την Πέμπτη Τροπολογία του αμερικανικού συντάγματος». Σύμφωνα με αυτή την τροπολογία, κανένας Αμερικανός πολίτης δεν είναι υποχρεωμένος να ενοχοποιήσει τον εαυτό του.

Ο Jay Gorney τη δεκαετία του '30

Μετά το “Brother Can You Spare A Dime”, εκλέχτηκε πρόεδρος ο Ρούσβελτ. Ti έκανε ο Jay Gorney στον πόλεμο;

«Ο πατέρας μου είχε ήδη υπηρετήσει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κι έλεγε: “Πολέμησα με μια μπαγκέτα”. Διεύθυνε, βλέπετε, μια στρατιωτική μπάντα. Αυτό ήταν το αστείο του: Πολέμησα με μια μπαγκέτα. To 1940 προσπάθησε να βάλει μπρος κανα-δυο σόου. Ένα ήταν ένα μεγάλο σόου με τίτλο Meet the People. εκτός από το Broadway όπου ανέβηκε για 160 παραστάσεις, πρέπει να παίχτηκε και στο Χόλιγουντ χρησιμοποιώντας ταλέντα από την περιοχή. Άνεργους ηθοποιούς, άνδρες και γυναίκες. Παίχτηκε για τρία χρόνια, ενώ ίσως δόθηκαν κάποιες παραστάσεις και στο Λονδίνο. Το 1956, αν θυμάμαι καλά, μετά την εποχή της μαύρης λίστας, προσπάθησε να το επαναλάβει». 

Ο Dan σηκώνεται και φέρνει από κάποιο δωμάτιο μια φωτογραφία.

«Να, εδώ ο Lionel Stander. Μεγάλος ηθοποιός και κομμουνιστής. Τον κάλεσαν να καταθέσει στην επιτροπή πριν από τον πατέρα μου». Το 1953 κάλεσαν τον Stander ενώπιον της επιτροπής. Δεν ήταν όμως συνεργάσιμος και η κλήτευσή του μνημονεύεται στο θεατρικό έργο Are You Now or Have You Ever Been του Eric Bentley. Και ο Dan μας εξηγεί: «Σε μια σκηνή της παράστασης, ο χαρακτήρας ενός δικηγόρου ανακρίνει έναν μάρτυρα τραγουδώντας “Είσαι τώρα ή έχεις υπάρξει ποτέ... ερωτευμένος; Είσαι τώρα ή έχεις υπάρξει ποτέ μέλος αυτής της συμμορίας που της αρέσει να ζει όπως γουστάρει...” Προσπαθούσαν να διακωμωδήσουν την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών και η παράσταση κατέβηκε πολύ γρήγορα. Μιλάμε, ο διευθυντής το έσκασε με τα λεφτά των εισπράξεων και σαμποτάρισαν πραγματικά εκείνο το σόου όπως μπορούσαν».

O Μιχάλης Πούγουνας, ο Daniel Gorney και πιο πίσω διακρίνεται ο Νίνο

Τι συνέβη όμως όταν κάλεσαν τον δικό του πατέρα στην επιτροπή;

«Στην αρχή ο ντάντι φάνηκε συνεργάσιμος αλλά ύστερα άρχισε να τους λέει πώς πήρε ο πατέρας του την αμερικάνικη υπηκοότητα και ότι εκείνος είχε βοηθήσει τον πατέρα του να μάθει αγγλικά γράφοντας ένα τραγούδι, το οποίο θα ήθελα να το παίξω τώρα για εσάς, τους είπε, και προσπάθησε να το τραγουδήσει μέσα στην αίθουσα. Προσπάθησε να τραγουδήσει ένα τραγούδι που λεγόταν “The Bill of Rights”» (δηλαδή την αμερικανική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου)… και ο Dan αρχίζει να το τραγουδά.

Ο προεδρεύων χτύπησε το σφυρί στην έδρα και διέταξε τον Jay Gorney να σταματήσει αμέσως. «Κι ο πατέρας μου», συνεχίζει ο Dan «ο καημένος ο πατέρας μου που φοβόταν τις αρχές, τους λέει “μα εσείς έχετε τόσα παπαγαλάκια εδώ μέσα που κελαηδάνε” και τότε τον ανάγκασαν να σωπάσει».

Κι έτσι του κατέστρεψαν την καριέρα. «Το FBI ήταν στο τηλέφωνο και έξω από την πόρτα μας. Κάθε φορά που μάθαιναν ότι ετοίμαζε κάποια δουλειά, τηλεφωνούσαν στους παραγωγούς και έλεγαν, “Ξέρετε ότι αυτός είναι κομμουνιστής; Ξέρετε ότι θα έχετε προβλήματα μαζί μας αν χρησιμοποιήσετε τη μουσική του;” Κι έτσι τον στρίμωξαν από παντού και ήταν αδύνατο να ξαναβρεί δουλειά. Αυτή ήταν η Μαύρη Λίστα. Δεν ήταν όμως μόνο μια λίστα. Υπήρχαν πράκτορες του FBI που με ακολουθούσαν στο σχολείο. Μιλούσαν στον διευθυντή του γυμνασίου μου. Είχαν ρωτήσει τον δάσκαλο που είχα στην πρώτη δημοτικού “Μήπως ο μικρός Daniel είπε κάτι κομμουνιστικό;” Τον δάσκαλό μου στην πρώτη Δημοτικού!» λέει ο Dan με πόνο. «Έτσι έμπλεξαν όλη μου την οικογένεια και δεν υπήρχε δουλειά για τον πατέρα μου. Πήγε και δούλευε η μάνα μου».

Σταμάτησε άραγε αυτό κάποια στιγμή;

«Πρέπει να ήταν ήδη 55-60 χρονών όταν συνέβησαν αυτά. Συνέχισε να γράφει αλλά δεν έγιναν πολλά πράγματα. Έγραφε με άλλους που ήταν επίσης στη Μαύρη Λίστα, με ανθρώπους σε βάρος των οποίων είχε στηθεί κυριολεκτικά μια συνωμοσία προκειμένου να τους κρατήσουν εκτός αγοράς. To μεγαλύτερο μέρος αυτής της βιομηχανίας έχει να κάνει με το χρήμα και υπήρχαν προοδευτικοί άνθρωποι που έχτισαν το αμερικανικό μουσικό θέατρο. Οι περισσότεροι από αυτούς, όπως ο Gershwin και άλλοι, έτυχε να είναι Γερμανοεβραίοι και Ρωσοεβραίοι. Ο Yip ήταν φίλος με τον Gershwin στο γυμνάσιο. Ο Yip ήταν φτωχός. Οι Gershwin ήταν Γερμανοεβραίοι. Είχαν γραμμόφωνο και ο Yip πήγαινε σπίτι τους και άκουγαν δίσκους».

 

Ο "κομμουνιστοφάγος" γερουσιαστής Μακάρθι

Τον ρωτάμε αν υπήρχαν Εβραίοι από την πλευρά των κατηγόρων την εποχή του Μακαρθισμού που να κυνηγούσαν άλλους Εβραίους με την δικαιολογία ότι ήταν κομμουνιστές.

«Ο δικηγόρος», απαντάει ο Dan, «ο δικηγόρος του Μακάρθι. O γερουσιαστής Μακάρθι ήταν ένας αλκοολικός από τις μεσοδυτικές πολιτείες. Ένας W.A.S.P. (Λευκός Αγγλοσάξωνας Προτεστάντης). Ο Roy M. Cohn πιάνει λοιπόν τον Μακάρθι και του λέει, “Κοίτα, βρισκόμαστε λίγο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Δεν μπορείς να κυνηγήσεις αυτούς τους Εβραίους κομμουνιστές. Δεν μπορείς, γιατί εσύ είσαι Ιρλανδός και θα φανείς σαν τον Χίτλερ. Αλλά εγώ είμαι Εβραίος. Εγώ θα τους κυνηγήσω.” Ο Roy M. Cohn ήταν βασικά ο μέντορας του Νίξον και του Τραμπ. Γι' αυτό ζω στην Ελλάδα. Έφυγα από την γαμημένη χώρα που κυνήγησε τον πατέρα μου... Ο Τραμπ δεν είναι πρόεδρός μου».

SHIRLEY TEMPLE

Κάποια βραδιά του 1933, ο Jay Gorney πήγε να παρακολουθήσει την ταινία μικρού μήκους Merrily Yours (γνωστή και με τον τίτλο Frolics of Youth), στην οποία πρωταγωνιστούσε η Shirley Temple. Βγαίνοντας από την αίθουσα προβολής, τη βρήκε να χορεύει απέξω και την αναγνώρισε. Κανόνισε να της κάνουν ένα δοκιμαστικό στις 7 Δεκεμβρίου 1933 για την ταινία Stand Up and Cheer! Η Temple πήρε τον ρόλο και υπέγραψε συμβόλαιο με την Fox Film Corporation με μισθό 150 δολάρια την εβδομάδα. Ο ρόλος αυτός έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην καριέρα της. «Ο παραγωγός της ταινίας Baby, Take a Bow (1934) ήθελε ένα δεκατετράχρονο κορίτσι να παίξει στην ταινία, αλλά ο πατέρας μου επέμεινε και του είπε να δοκιμάσει πρώτα την Shirley Temple». 

H Temple άρεσε τόσο πολύ στα στελέχη της Fox που άρχισαν να την προωθούν σχεδόν αμέσως μετά την ολοκλήρωση του Baby, Take a Bow, στο οποίο τραγουδούσε και χόρευε με τον James Dunn.

«Υπάρχει μια πολύ ωραία ταινία όπου η Shirley χορεύει με έναν μαύρο ηθοποιό, τον Bill "Bojangles" Robinson», λέει ο Dan.

Η Shirley Temple απολάμβανε την συνεργασία της με τον Bill "Bojangles" Robinson. Εκτός κάμερας τον αποκαλούσε θείο Μπίλι. Απολάμβανε την παρέα του τόσο πολύ, που κάποτε εξέφρασε την επιθυμία να τον επισκεφτεί, όταν έμενε μαζί με την μητέρας της στο Παλμ Σπρινγκς. Όπως η οικογένεια των Temple έτσι και ο κ. Robinson ζούσε στο Λος Άντζελες και είχε πάει στην έρημο για να βοηθήσει την Shirley να προβάρει το χορευτικό της για την ταινία του 1938, Rebecca of Sunnybrook Farm. Μιας και ο Bill την επισκεπτόταν συχνά στο μπανγκαλόου της στο Παλμ Σπρινγκς, του πρότεινε με τον αφελή και παιδικό της τρόπο να τον επισκεφθεί κι εκείνη στο δικό του μπανγκαλόου. Εκείνος όμως την αποθάρρυνε και της αποκάλυψε το «μυστικό»: το μπανγκαλόου στο οποίο έμενε, στην πραγματικότητα ήταν ένας χώρος που χρησιμοποιούσε ο οδηγός του πάνω από ένα γκαράζ. Αν και έκαναν τέσσερις ταινίες μαζί, προς τέρψη των θεατών όλου του κόσμου, περιόρισαν την φιλία τους στον μικρόκοσμο που είχαν φτιάξει οι δυο τους, μακριά από τη φυλετικά διαιρεμένη Αμερική της δεκαετίας του 1930. Προς τιμήν τους, η Shirley Temple και ο Bill "Bojangles" Robinson, παρά τον παραλογισμό της κοινωνίας που ζούσαν, παρέμειναν καλοί φίλοι μέχρι το τέλος της ζωής του κ. Robinson σε ηλικία των 71 ετών το 1949.

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Αναρωτηθήκαμε αν το ASCAP (η αμερικανική ΑΕΠΙ) λειτουργεί όπως πρέπει ή αν υπάρχουν προβλήματα ανάλογα με αυτά που βλέπουμε στη δική μας ΑΕΠΙ.

«Το ASCAP είναι ένας φανταστικός οργανισμός», λέει ο Dan. «Είναι ένας μεγάλος, δυνατός, επιθετικός οργανισμός, ο οποίος πληρώνει. Εγώ παίρνω πνευματικά δικαιώματα για τον πατέρα μου. Το copyright ισχύει για 75 χρόνια από τον θάνατο του συνθέτη».Και ο Dan μας δίνει μια άγνωστη πληροφορία. «Εμένα ο γέρος μου ήταν από τα ιδρυτικά στελέχη της American Guild of Authors and Composers (AGAC)». Στο σημείο αυτό να συμπληρώσω ότι ο οργανισμός αυτός, ο οποίος προστάτευε τους συγγραφείς και τους συνθέτες, είχε ξεκινήσει ως Songwriters Protective Association το 1931 και άλλαξε όνομα σε American Guild of Authors and Composers το 1958.

Jay Gorney

ΑΛΛΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ JAY GORNEY

Ρωτάme τον Dan για τις άλλες συνθέσεις του Jay Gorney μετά το «Brother Can You Spare A Dime» και εκείνος απαντάει ότι πρέπει να έγραψε περίπου 500 τραγούδια, αλλά κανένα δεν επανέλαβε την επιτυχία του «Brother…»
Ο Γιάννης θυμάται  την Billie Holiday να τραγουδάει το «You’re My Thrill» που ο Gorney έγραψε το 1933 για την ταινία Jimmy and Sally. Βρήκα δεκάδες ηχογραφημένες εκτελέσεις αυτού του τραγουδιού με γνωστότερα τα ονόματα τηνPeggy Lee (1956), την Ella Fitzgerald (1961), τον Nat «King» Cole (1966), τον Chet Baker (1988), τονRobert Palmer (1990), τη Joni Mitchell (2000) και άλλων. Η εκτέλεση της Billie Holiday είναι του 1950. 

«Πολύ ωραίο τραγούδι!», λέει με ενθουσιασμό ο Dan. «Η Billie το “κάρφωσε” για τα καλά και μετά δεν τολμούσε κανείς να το τραγουδήσει».

H βιογραφία του Jay Gorney από τη γυναίκα του, Sondra

ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

«Όταν ήμουν 19-20 χρονών», λέει ο Dan, «ο πατέρας μου, μου αποκάλυψε το μυστικό της ζωής. Μου είπε ότι το μυστικό είναι να μην συνθέτεις μουσική στο πιάνο αλλά να συνθέτεις καθώς περπατάς για να πας στο Broadway και μετά να προσπαθήσεις να θυμηθείς τον σκοπό στο σπίτι. Στο πιάνο μπορείς να παίξεις μόνο όσα έχεις μάθει. Ενώ η φαντασία είναι ένα ατελείωτο όργανο. Εγώ, που δεν θεωρώ τον εαυτό μου ιδιαίτερο μουσικό, πιστεύω ότι αυτό είναι το σημαντικότερο μυστικό στη ζωή», συμπληρώνει με νόημα.

Ο Jay Gorney πέθανε στις 14 Ιουνίου 1990 σε ηλικία 93 ετών. Εκτός από τον Dan, απέκτησε και μια κόρη με την Sondra Karyl. Είναι η μεγάλη αδερφή του Dan, η Karen Lynn Gorney, και επειδή, όπως είπα αρχικά, είναι μικρός ο κόσμος, η αδερφή του Dan ήταν η παρτενέρ του John Travolta στην ταινία Saturday Night Fever. Ο μεγαλύτερος ετεροθαλής αδελφός τους είναι γνωστός ψυχίατρος στην Καλιφόρνια.

Ο ίδιος ο Dan Gorney, αφού πέρασε την μπίτνικ φάση του στο Greenwich Village και κατόπιν τη χίπικη, ήρθε στην Ελλάδα το 1975 όπου, όπως λέει, έχει βρει αυτό που έψαχνε. Τον ρωτάμε αν ασχολήθηκε ποτέ επαγγελματικά με τη μουσική.

«Ο ορισμός του επαγγελματία είναι ότι πληρώνεται», λέει « Λένε πως “Εκείνος που πληρώνει αποφασίζει ποιο τραγούδι θα παίξει ο μουσικός”. Αν πληρώνεσαι, αυτός που πληρώνει θα σου πει ποιο τραγούδι θέλει να ακούσει. Αν δεν πληρώνεσαι όμως μπορείς να παίξεις όποιο τραγούδι τραβάει η ψυχή σου».

Το "Brother, Can You Spare a Dime?", ή "Buddy, Can You Spare a Dime?" είναι ένα από τα πιο γνωστά αμερικανικά τραγούδια της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 1930 και έχει διασκευαστεί από πλήθος καλλιτεχνών όλου του μουσικού φάσματος (σήμερα πρέπει να ξεπερνούν τους εκατό), μεταξύ των οποίων ιερά τέρατα όπως ο Al  Johlson, η Abbey Lincoln, o Mel Torme, o Tom Jones, o Dean Martin, η Connie Francis, οι Weavers, οι Peter, Paul & Mary, ο Jesse Colin Young, o Dr. John με την Odetta, η Judy Collins, η Eartha Kitt, oι St Valentine's Day Massacre (η μπάντα του Jon Lord μετά τους Artwood και πριν τους Deep Purple), οι Sun Ra Arkestra (με τον Phil Alvin στα φωνητικά), ο Dave Brubeck, o Eugene Chadbourne, η Thea Gilmore, o George Michael και o Tom Waits. Θέλετε κι άλλους;

Ευχαριστούμε πολύ τον Dan Gorney για την φιλοξενία, τον χρόνο που μας διέθεσε και για τις αναμνήσεις του. Και, φυσικά, για το ψαροτραπέζι που μας έκανε στην παραλία των Λουτρών της Ωραίας Ελένης. Και την Τατιάνα Gorney-Βλάχου για το υλικό και το παρεάκι...

Να είσαι καλά, Dan... 

LINKS