Γράφει ο Γιάννης Καστανάρας

«Σε όλη μου την ζωή υπήρξα αναρχικός. Ελπίζω να έχω παραμείνει. Θα το θεωρούσα πολύ θλιβερό αν γινόμουν στρατηγός και εξουσίαζα με στρατιωτική πυγμή τους άνδρες μου που ήρθαν εθελοντικά μαζί μου, έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους στον αντιφασιστικό αγώνα. Ανέκαθεν πίστευα στην ελευθέρια που βασίζεται στο αίσθημα της ευθύνης. Θεωρώ την πειθαρχία απαραίτητη, αλλά θα πρέπει να είναι αυτοπειθαρχία, αντλώντας έμπνευση από ένα κοινό σκοπό και από ένα ισχυρό αίσθημα συντροφικότητας»
(Χοσέ Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι Ντουμάνχε)

Στις 22 Νοεμβρίου 1936, η αναρχική εργατική τάξη βγήκε για πολλοστή φορά στους δρόμους της Βαρκελώνης. Δεν υψώθηκαν οδοφράγματα, επειδή εκείνη την ημέρα την πόλη δεν την ένωνε η επανάσταση αλλά ο σπαραγμός. Το γενικευμένο πένθος αφορούσε την κηδεία του αναρχικού αγωνιστή Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι που είχε σκοτωθεί στην ηρωική άμυνα της Μαδρίτης. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, στις 19 Νοεμβρίου ο Ντουρούτι είχε δεχτεί τη σφαίρα ενός ελεύθερου σκοπευτή ενώ επιθεωρούσε τους συντρόφους του στο μέτωπο και είχε εκπνεύσει τα ξημερώματα της επομένης. Η ειρωνεία είναι ότι ο Φρανθίσκο Φράνκο, ο μεγάλος του εχθρός θα πέθαινε την ίδια ημερομηνία το 1975, έχοντας κυβερνήσει την Ισπανία για περισσότερα από 35 χρόνια, επιβάλλοντας μια από τις στυγνότερες δικτατορίες στην ιστορία. 
Το βράδυ της 21 Νοεμβρίου οι δρόμοι της Βαρκελώνης ήταν αδιάβατοι καθώς το προλεταριάτο συγκεντρωνόταν για να αποδώσει φόρο τιμής στον άνθρωπο που αποκαλούσε «ο Ντουρούτι μας». Η κηδεία άρχισε τις δέκα το πρωί της επομένης , καθώς η σορός αναχωρούσε από το αρχηγείο Εθνικής Συνομοσπονδίας Εργασίας (Confederación Nacional del Trabajo – CNT), της αναρχοσυνδικαλιστικής οργάνωσης, για να διασχίσει την οδό Λαγιετάνα που είχε μετονομαστεί σε οδό Ντουρούτι προς τιμή του θρυλικού αναρχικού. Την πομπή ακολουθούσαν εκατοντάδες χιλιάδες πενθούντων – ποτέ άλλοτε η Βαρκελώνη δεν είχε δει μια τόσο μεγάλη ανθρωποθάλασσα που την ένωνε το κοινό πένθος και σύμφωνα με πληροφορίες το πλήθος πλησίαζε ή ξεπερνούσε το μισό εκατομμύριο. Πολλοί κρατούσαν πανό και σημαίες που εγκωμίαζαν τον «ήρωα του λαού» και τον «ήρωα που έπεσε για την ελευθερία». Οι υπόλοιποι σήκωναν τις γροθιές τους στον αέρα και τραγουδούσαν τον αναρχικό ύμνο Hijos del Pueblo (Παιδιά του Λαού).

Βαρκελώνη, 22 Νοεμβρίου 1936. Πανοραμική εικόνα του πλήθους, καθώς η σορός του Ντουρούτι περνάει μπροστά από την έδρα της Περιφερειακής Επιτροπής της CNT

 «Καμία κυβέρνηση δεν πολεμάει το φασισμό για να τον καταστρέψει. Μόλις η μπουρζουαζία νιώσει την εξουσία να γλιστρά από τα χέρια της, αναβιώνει το φασισμό για να διατηρήσει τα προνόμιά της" (Μπ. Ντουρούτι)

Μόλις η πομπή πλησίασε στη Ράμπλας το πλήθος πύκνωσε περισσότερο, καθώς πολλοί σκαρφάλωναν ακόμα και σε δέντρα για να δουν τη σορό. Στο Μνημείο του Κολόμβου διάφοροι αξιωματούχοι από την Ισπανία και το εξωτερικό εκφώνησαν ομιλίες, ενώ ο Χουάν Γκαρθία Ολιβέρ, σύντροφος του Ντουρούτι στη CNT και τη δράση, και ο Καταλανός πρόεδρος Λουίς Κομπάνις διάβασαν τους επικήδειους. Η σορός του αναρχικού επαναστάτη κατέληξε στο κοιμητήριο του Μοντχούιτς αλλά εξαιτίας της κακοκαιρίας ενταφιάστηκε την επόμενη μέρα, δίπλα στους τάφους του αδελφικού του φίλου και συναγωνιστή Φρανθίσκο Ασκάσο και του σπουδαίου αναρχικού παιδαγωγού Φρανθίσκο Φερέρ. (Στη διάρκεια της πολυετούς δικτατορίας του Φράνκο, οι πλάκες στα μνήματά τους ήταν αναποδογυρισμένες για να μην αναγνωρίζονται). Η κηδεία του Ντουρούτι ήταν η πρώτη εκδήλωση λατρείας απέναντι σε μια σπουδαία προσωπικότητα και θα συνεχιζόταν μέχρι το τέλος του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, ενώ το όνομα του Ισπανού αγωνιστή με την απίστευτα περιπετειώδη ζωή χαράχτηκε ανεξίτηλα στην ιστορία των μέσων του εικοστού αιώνα.

Μέλη των αναρχικών πολιτοφυλακών εξοπλίζονται για το μέτωπο

Στις 24 Ιουλίου, πέντε ημέρες αφότου η στρατιωτική ανταρσία είχε συντριβεί στη Βαρκελώνη κυρίως από τους εργάτες της CNT (οι οποίοι αποτελούσαν τη συνδικαλιστική πλειοψηφία στην πόλη), από τον μαχητικό πυρήνα της Ιβηρικής Αναρχικής Ομοσπονδίας (Federación Anarquista Iberica – FAI), αλλά και από την ευρύτερη εργατική τάξη και το λαό, ο Ντουρούτι τέθηκε επικεφαλής μιας φάλαγγας αναρχικών πολιτοφυλάκων που, σύμφωνα με υπολογισμούς, όταν έφτασε στο μέτωπο της Αραγονίας και συγκεκριμένα στη Σαραγόσα, αριθμούσε τέσσερις με πέντε χιλιάδες άνδρες. Η οργάνωση της «Φάλαγγας Ντουρούτι» δεν ήταν ούτε στρατιωτική ούτε γραφειοκρατική. Είχε εξελιχθεί οργανικά μέσα από το συνδικαλιστικό κίνημα. Η ισότητα μεταξύ όλων των μελών της, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν και αρκετές γυναίκες, ανάμεσά τους η μεγάλη Γαλλίδα συγγραφέας Σιμόν Βέιλ, ήταν δεδομένη. Δεν επρόκειτο για μια στρατιωτική μονάδα αλλά έναν στρατό νέου τύπου, μια κοινωνική-επαναστατική ένωση καταπιεσμένων προλεταρίων που πολεμούσαν για την ελευθερία όλων. Οι βάσεις της φάλαγγας ήταν η συντροφικότητα και η αυτοπειθαρχία και ο Ντουρούτι ήταν αυτός που καθόριζε το πνεύμα της και τις ελευθεριακές αρχές της μέχρι την τελευταία του πνοή.

«Όχι, ο Ντουρούτι δεν είναι νεκρός! Είναι περισσότερο ζωντανός παρά νεκρός. Όλοι οι Καταλανοί εργάτες και αγρότες, όλοι οι καταπιεσμένοι και απόκληροι θα μιμηθούν το μεγαλειώδες του παράδειγμα. Η μνήμη του θάρρους και του σθένους του Ντουρούτι θα τους ωθήσει σε μεγάλα κατορθώματα μέχρι τη συντριβή του φασισμού. Τότε θα αρχίσει το αληθινό έργο – το έργο της νέας κοινωνικής δομής των ανθρώπινων αξιών, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας. Όχι! Ο Ντουρούτι δεν είναι νεκρός! Θα ζει μέσα μας για πάντα…» (Έμμα Γκόλντμαν)

Για τέσσερις μήνες ο Ντουρούτι οδήγησε αυτοπροσώπως τις επιθέσεις εναντίον των στρατηγών του Φράνκο και των γερμανοϊταλών συνεργατών τους και έγινε η ψυχή της αντιφασιστικής αντίστασης στην περιοχή. Επέστρεψε για λίγο στη Βαρκελώνη για να μιλήσει σε συγκεντρώσεις και στο ραδιόφωνο, καλώντας το λαό να αντισταθεί και να συνεχίσει να μάχεται. Και όταν πληροφορήθηκε ότι η φασιστική απειλή ετοιμαζόταν να καταβροχθίσει τη Μαδρίτη, συγκέντρωσε τη φάλαγγά του που ήταν πλέον γνωστή με το όνομά του και έσπευσε να υπερασπιστεί την πρωτεύουσα που κινδύνευε. Αυτή τη φορά ο Ντουρούτι δεν θα λήστευε κάποια τράπεζα με τους συντρόφους του. Αυτή τη φορά ο Ντουρούτι και οι περίπου 2.000 σύντροφοί του που τον ακολουθούσαν με ενθουσιασμό θα υπερασπίζονταν την πρωτεύουσα από το θηρίο του φασισμού.

Λίγο μετά το μεσημέρι της 19 Νοεμβρίου 1936, στο αποκορύφωμα της επίθεσης του Φράνκο εναντίον της Μαδρίτης, ο 40χρονος Ντουρούτι, συνοδευόμενος από τον οδηγό του και στρατιωτικούς συμβούλους, τραυματίστηκε θανάσιμα στο θώρακα κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες και εξέπνευσε τα ξημερώματα της 20 Νοεμβρίου σε ένα αυτοσχέδιο χειρουργείο στο ξενοδοχείο Ριτζ της Μαδρίτης που είχε μετατραπεί σε νοσοκομείο. 

Ποτέ δεν δόθηκαν ικανοποιητικές εξηγήσεις για το θάνατό ό του. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, ο Ντουρούτι είχε σκοτωθεί από σφαίρα φασίστα ελεύθερου σκοπευτή, αν και ακούστηκαν διάφορες φήμες – ότι ο αναρχικός ηγέτης είχε τραυματιστεί όταν κατά λάθος είχε εκπυρσοκροτήσει το όπλο ενός συντρόφου του, ότι μπορεί να τον είχαν δολοφονήσει κάποιοι αναρχικοί που φοβόντουσαν μήπως επέβαλε στρατιωτική πειθαρχία στους άνδρες του ή πράκτορες των σταλινικών που ανησυχούσαν για την επιρροή του.

Μαζί με τον Ανσέλμο Λορένθο, τον «παππού του ισπανικού αναρχισμού» και τον πρωτοπόρο παιδαγωγό Φρανθίσκο Φερέρ, ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι ήταν ο σημαντικότερος πρωταγωνιστής στη μεγάλη ιστορία του ισπανικού αναρχισμού. Γεννήθηκε στις 14 Ιουλίου 1896 στη Λεόν των Αστουριών από γονείς βασκικής και καταλανικής καταγωγής και από τα δεκάξι του χρόνια μέχρι το θάνατό του σε ηλικία σαράντα ετών αφιέρωσε τη ζωή του στον αγώνα για δικαιοσύνη και στην κοινωνική επανάσταση, πάντα με γνώμονα τις ιδέες του αναρχισμού. Η δέσμευσή του σε αυτές τις ιδέες οδήγησαν τον Ντουρούτι να περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στην παρανομία, τη φυλακή και την εξορία και, τελικά, να γίνει πηγή έμπνευσης για την κοινωνική επανάσταση που αντιμετώπισε τη φασιστική ανταρσία τον Ιούλιο του 1936.

Στο μέτωπο της Αραγονίας

Η επαναστατική «καριέρα» του Ντουρούτι έγινε το θεμέλιο για ένα είδος λατρείας μετά το θάνατό του, ακριβώς επειδή είχε την ικανότητα να ενεργεί πάντα προς όφελος του λαού με αποτέλεσμα η πολιτική διαθήκη του να είναι εμποτισμένη με μια αληθοφάνεια που αποδείχτηκε ένα ισχυρό μέσον κοινωνικής κινητοποίησης. Για το κίνημα, η εκπλήρωση της κληρονομιάς του θεωρήθηκε ως το πιο κατάλληλο μέσον επειδή η βάση της λατρείας του όσο ζούσε βρισκόταν στην ικανότητά του να επηρεάζει τις τάξεις των αναρχικών συντρόφων του, με τη δράση που επέλεγε ανάλογα με τις περιστάσεις.
Το 1936, ο Ντουρούτι πολέμησε με χιλιάδες αναρχικούς για να διασφαλίσει πως τίποτε δεν θα ήταν ξανά το ίδιο. Και αυτοί ήταν οι επαναστάτες που στάθηκαν πλάι του τους τελευταίους μήνες της ζωής του: οι λεγόμενοι «ανεξέλεγκτοι» που περιπολούσαν στις ισπανικές πόλεις πολλές ημέρες πριν το πραξικόπημα, έτοιμοι να αντιμετωπίσουν τους στρατιώτες˙ εκείνοι που δεν δίστασαν να πολεμήσουν τους πάνοπλους στρατιώτες του Φράνκο και τους Γερμανούς ναζί και τους Ιταλούς φασίστες που τους υποστήριζαν και που σε πολλοί από αυτούς έδωσαν τη ζωή τους˙ με εκείνους που πίστευαν ότι μπορούσαν να ζήσουν την ουτοπία και δεν το ξέχασαν ποτέ, παρά την ήττα, τα βασανιστήρια, τις εκτελέσεις και την εξορία.

Πάνω από όλα, ο Ντουρούτι, ένας άνδρας «με ηράκλειο σώμα και με μάτια παιδιού πάνω σε ένα πρόσωπο ημιάγριου», σύμφωνα με την αναρχική Φεντερίκα Μοντσένι, ήταν ένα αναρχικός με βαθιά προλεταριακή συνείδηση που είχε σφυρηλατηθεί μέσα από τους αγώνες. Ωστόσο, η θεωρία ήταν γι’ αυτόν απλώς ένα μέσον – το μόνο που είχε σημασία ήταν η αναγνώριση της κοινωνικής αξίας των εργατών και η αλληλεγγύη μεταξύ τους σε πείσμα της αστικής μικροπρέπειας. Ο Ντουρούτι ήταν ένας προλετάριος που αγαπούσε το προλεταριάτο, ένας προπαγανδιστής που μιλούσε στον κόσμο με λόγια απλά και κατανοητά, δίχως να χρησιμοποιεί λογοτεχνικές ή εντυπωσιακές φράσεις. Όταν απευθυνόταν από την εξέδρα στον κόσμο, το ακροατήριό του καταλάβαινε πολύ καλά τι έλεγε. Οι συσπάσεις του προσώπου του στη διάρκεια των ομιλιών του μαρτυρούσαν το πάθος του και το δυναμισμό του ενώ, από την άλλη, μπορούσε να γελάει ξέγνοιαστα σαν παιδί ή να δακρύζει κάθε φορά που αντιμετώπιζε την ανθρώπινη τραγωδία.

«Ανέκαθεν ζούσαμε σε τρώγλες με τρύπες στους τοίχους. Για ένα διάστημα θα μάθουμε να βολευόμαστε. Γιατί, ας μην ξεχνάτε ότι μπορούμε και να χτίζουμε. Εμείς οι εργάτες χτίσαμε όλα αυτά τα παλάτια και τις πόλεις στην Ισπανία, στην Αμερική και παντού. Κι εμείς οι εργάτες μπορούμε να χτίσουμε άλλα στη θέση τους. Και, μάλιστα, καλύτερα! Τα ερείπια δε μας φοβίζουν καθόλου. Εμείς θα κληρονομήσουμε τη γη και γι’ αυτό δεν χωρά καμία αμφιβολία. Οι αστοί μπορεί να ανατινάξουν και να καταστρέψουν τον κόσμο μπαίνοντας στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Εμείς φτιάχνουμε εδώ, στις καρδιές μας, έναν καινούργιο κόσμο. Και αυτό το λεπτό αυτός ο κόσμος μεγαλώνει από λεπτό σε λεπτό…» (Μπ. Ντουρούτι)

Ο Ντουρούτι ήταν άνθρωπος της δράσης και υπέρμαχος της έμπρακτης προπαγάνδας. Όπως είχε πει ένας δημοσιογράφος: «Ο Ντουρούτι δεν βασιζόταν τόσο στην ευφράδεια του και στη λογική όσο στο πιστόλι που είχε στη θήκη του και στο τουφέκι ανάμεσα στα πόδια του». Εξάλλου, στο παρελθόν είχε ενεργό εμπλοκή στις εκτελέσεις του πρωθυπουργού Ντάτο και του καρδινάλιου Σολντεβίλα, δυο στυγνών καταπιεστών του ισπανικού λαού, σε μια δολοφονική απόπειρα σε βάρος του Ισπανού βασιλιά Αλφόνσου ΙΓ΄ ενώ, μαζί με τους Los Soilidarios (Οι Αλληλέγγυοι), την ομάδα των στενών φίλων και συντρόφων του, είχε συμμετάσχει σε αναρίθμητες ληστείες στην Ισπανία όσο και σαν εξόριστος στο εξωτερικό (κυρίως στη Γαλλία και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής), με όλα τα χρήματα να καταλήγουν στα «σεντούκια» της CNT ή συναφών οργανώσεων.

Η φάλαγγα του Ντουρούτι φτάνει στην πολιορκημένη Μαδρίτη

Η ειλικρίνειά του, ο ακλόνητος χαρακτήρας του, η καρτερία του, το πνεύμα της αδελφοσύνης που τον διέπνεε– όλα αυτά του ήταν απολύτως φυσικά επειδή ο Μπουεναβεντούρα Ντουρούτι ήταν διαποτισμένος με τις ιδέες και τις ηθικές αρχές που αντικατοπτρίζονται στην προσωπικότητα κάθε γνήσιου αναρχικού. Ο Ντουρούτι ήταν ταγμένος ψυχή τε και σώματι στα ιδεώδη του, στον αγώνα και στους συντρόφους του. Πρόσφερε τον εαυτό του και το έκανε δίχως την παραμικρή τάση για επίδειξη και έγινε πόλος συσπείρωσης για το αναρχικό κίνημα στην Ισπανία του μεσοπολέμου. Για τους απανταχού αναρχικούς, παραμένει μια σχεδόν μυθολογική μορφή, ένα σύμβολο για τη δύναμη του πάθους και την αφοσίωση στον αγώνα για πανανθρώπινη ελευθερία. Όπως έγραψε αργότερα ένας ποιητής, «Η ευγένειά του ενόσω ζούσε θα γεννούσε μια λεγεώνα από άλλους Ντουρούτι που θα τον ακολουθούσαν».

^{Μέλη της ανρχοσυνδικαλιστικής CNT στη Βαρκελώνη, 20 Ιουλίου 1936}

 

Η «Φάλαγγα Ντουρούτι» μετά τον Ντουρούτι...

Μετά τον τραγικό θάνατο του Ντουρούτι, η φάλαγγά του, έχοντας χάσει ήδη τη μισή της δύναμη, εξέλεξε ως επικεφαλής της τον Ρικάρδο Σανθ, ένα ηγετικό στέλεχος της CNT. Υπό τη διοίκησή του πήρε μέρος σε μάχες για την άμυνα της Μαδρίτης. Στη συνέχεια επέστρεψε στο μέτωπο της Αραγονίας όπου συγχωνεύτηκε με το άλλο τμήμα της που είχε παραμείνει στην περιοχή και συνέχισε να μάχεται εναντίον των φασιστών. Τον Ιανουάριο του 1939, τα υπολείμματά της πήραν μέρος στη μάχη για την Καταλονία και μετά τη νίκη του Φράνκο αρκετά μέλη προσπάθησαν να οργανώσουν ένοπλο αντάρτικο στη Σιέρα ντελ Κάδι, στα καταλανικά Πυρηναία. Οι αποτυχίες όμως διαδέχονταν η μια την άλλη και οι εναπομείναντες μαχητές τελικά αναγκάστηκαν να περάσουν στη Γαλλία. Οι γαλλικές αρχές συνέλαβαν πολλούς και έστειλαν αρκετούς να εργαστούν σε οχυρωματικά έργα στα σύνορα με τη Γερμανία. Μετά τη γερμανική εισβολή, πολλοί από αυτούς αλλά και άλλοι αναρχικοί που είχαν ζητήσει καταφύγιο στη Γαλλία, κατέληξαν σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ένα μεγάλο μέρος των ανδρών της φάλαγγας κατατάχθηκαν στη γαλλική Λεγεώνα των Ξένων και συνέχισαν να υπηρετούν στο Τσαντ. Κάποιοι από τους συμμαχητές του Ντουρούτι υπηρέτησαν στον Ένατο Λόχο της Δεύτερης Μεραρχίας Τεθωρακισμένων των Ελεύθερων Γάλλων και το πρώτο άρμα μάχης που μπήκε στο απελευθερωμένο Παρίσι ήταν το Γουαδαλαχάρα κάτω από τη σημαία της Ισπανικής Δημοκρατίας.

Ο συντάκτης της Heraldo de Madrid, Antonio Uriel (αριστερά) με τον Ντουρούτι (δίπλα του), μετά την άφιξη του τελευταίου στη Μαδρίτη

 

Η ομάδα Φίλοι του Ντουρούτι (Los Amigos de Durruti)

Η Ομάδα “Φίλοι του Ντουρρούτι” (“Los Amigos De Durruti" - “Friends of Durruti Group”) άρχισε να λειτουργεί επίσημα στις 17 Μαρτίου 1937, αν και η προέλευσή της μπορεί να ανιχνευθεί πίσω τον Οκτώβριο του 1936. Η ομάδα ήταν σύγκληση δύο κύριων ρευμάτων: της αντιπολίτευσης από την πλευρά των αναρχικών πολιτοφυλάκων της φάλαγγας Ντουρούτι (και της Σιδερένιας Φάλαγγας) στη στρατιωτικοποίηση των λαϊκών πολιτοφυλακών, και της αντιπολίτευσης στον κυβερνητισμό, τάσεις που εκφράζονται καλύτερα στα γραπτά του Jaime Balius (αν και όχι μόνο αυτού) στην εφημερίδα Solidaridad Obrera μεταξύ Ιουλίου και Νοεμβρίου 1936, στην εφημερίδα Ideas μεταξύ Δεκεμβρίου 1936 και Απριλίου 1937, καθώς και στη La Noche μεταξύ Μαρτίου και Μαΐου 1937. Για περισσότερα σχετικά με τη δράση της μπορείτε να διαβάσετε ΕΔΩ

Ο τάφος του Ντουρούτι στη Βαρκελώνη (φωτό: Μιχάλης Τζάνογλος)

 Διαβάστε σχετικά στο Merlin’s:

Αναρχικοί Εθελοντές στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο

Φεντερίκα Μοντσένι: Η πρώτη γυναίκα υπουργός στον κόσμο ήταν αναρχική ως το μεδούλι...

Η Σφαγή στο Κάζας Βιέχας: Ένα ανδαλουσιάνικο δράμα και μια εντολή εξόντωσης στο όνομα της Δημοκρατίας...

Διαβάστε γενικώς:
Durruti in the Spanish Revolution του Abel Paz (αγγλική έκδοση, ΑΚ Press, 2006 – μια συγκλονιστική βιογραφία 700 σελίδων που οι αγγλομαθείς μπορούν να το κατεβάσουν ολόκληρο και να το διαβάσουν ΕΔΩ)

Τhe Friends of Durruti Group, 1937-1939 του Aufustin Guillamon (AK Press, 2001)

Ντουρούτι – Η Κοινωνική Επανάσταση στην Ισπανία 1896-1936 του Abel Paz (Ελεύθερος Τύπος, 1999, μπορείτε να το κατεβάσετε ολόκληρο και να το διαβάσετε ΕΔΩ)

Το Σύντομο Καλοκαίρι της Αναρχίας του Χανς Μάγκνους Έντσεσμπεργκερ (Εστία, 2019)

Αναρχικές Κολεκτίβες του Sam Dolgoff (Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1983)

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος 1936-1939 του Anthony Beevor (Γκοβόστης, 2006)

Αναρχικοί Απαλλοτριωτές του Οσβάλντο Μπάγερ (Ελεύθερος Τύπος, 2001)

Στα ελληνικά υπάρχουν online διάφορα σχετικά δημοσιεύματα, ενδεικτικά στην Ελευθεριακή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη και στο athens indymedia και σε σελίδες του αντιεξουσιαστικού χώρου

Δείτε:
Durruti: Hijo del Pueblo (ντοκιμαντέρ του 2021 διάρκειας 90 λεπτών - μπορείτε να το παρακολουθήσετε ελεύθερα ΕΔΩ, προς το παρόν μόνο στα ισπανικά). Επίσης υπάρχει το θαυμάσιο, επίσης 90λεπτο ντοκιμαντέρ Vivir la Utopia, το οποίο υπάρχει ολόκληρο μεταγλωττισμένο στα ελληνικά ΕΔΩ 

Ακούστε:
Δυο κασέτες με αναρχικά τραγούδια του Ισπανικού Εμφυλίου και του αγώνα των Αργεντίνων αναρχικών