Γράφει ο Γρηγόρης Αγκυραλίδης
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η περίοδος που προηγήθηκε αποτέλεσε για πρώτη φορά για τα ελλαδικά δεδομένα την ανάδυση σε μαζική κλίμακα, με ριζοσπαστικό και πρωτόγνωρό τρόπο, πρακτικών και αντιλήψεων άμεσης δημοκρατίας. Οι συνελεύσεις των μαθητών, των φοιτητών, των εργαζομένων είχαν τον πρωταρχικό λόγο για το είδος και το χαρακτήρα των κινητοποιήσεων, για τα συνθήματα και το γενικό πλαίσιο δράσης. Ενώ η σύγκρουση με τις κρατικές και τις αστυνομικές αρχές ήταν αυτονόητη και δεδομένη, ωστόσο η άμεση συμμετοχή, η αυτοοργάνωση και ο αυτοκαθορισμός της εξεγερμένης νεολαίας ήρθε επίσης σε αντιπαράθεση και σύγκρουση με τις κομματικές αντιλήψεις και πρακτικές, και ειδικά των δύο κομμάτων της τότε αριστεράς, τα οποία προσπαθούσαν να θέσουν την εξέγερση στην προκρούστεια κλίνη των αντιλήψεων, πρακτικών και επιδιώξεων τους. Έτσι, έχει αποσιωπηθεί ότι πέρα από την πτώση της δικτατορίας, στόχος ήταν η άμεση δημοκρατία και η λαϊκή κυριαρχία.
Στο κείμενο αυτό, θα εξετάσουμε την εξέγερση του Πολυτεχνείου και την περίοδο που προηγήθηκε με άξονα τη συμμετοχή των φοιτητών της φαρμακευτικής σε αυτήν.
Το 1973 το φοιτητικό κίνημα έχει ήδη αρχίσει να βράζει με την παρέμβαση της Χούντας στις φοιτητικές εκλογές, με βία και νοθεία. Αρχίζουν να δημιουργούνται επιτροπές αγώνα. Στο φοιτητόκοσμο υπάρχουν Κνίτες, Μαοϊκοί, Ρηγάδες, Τροτσκιστές αλλά και αναρχικοί που επανεμφανίζονται πιο μαζικά στην Ελλάδα μετά από δεκαετίες. Στη φυσικομαθηματική αλλά και την ιατρική πηγαίνουν στα εργαστήρια, και κάτω από τις ιατρικές ρόμπες βάζουν προκηρύξεις, τις οποίες αφήνουν να πέσουν… Στο μεταξύ, η Ασφάλεια έχει συγκροτήσει τις λεγόμενες «Φοιτητικές Επιτροπές» που αναλαμβάνουν να φακελώνουν τους φοιτητές και να δημιουργούν μαύρες λίστες με τα ονόματα και τα στοιχεία τους. Η Χούντα για να αντιμετωπίσει το φοιτητικό κίνημα, σε μία παγκόσμια ..καινοτομία μιμήθηκε ένα μέτρο που έλαβε η προεπαναστατική τσαρική κυβέρνηση. Έτσι, τον Φεβρουάριο του 1973 αποφάσισε να διακόψει την αναβολή στράτευσης των φοιτητών που δεν «συμμορφώνονταν προς τας υποδείξεις».
Στις 16 Φεβρουαρίου 1973, από τις έντεκα περίπου το πρωί, οι φοιτητές συγκεντρώνονται στη Νομική Σχολή. Κατεβάζουν την ελληνική σημαία και φωνάζουν συνθήματα κατά της Χούντας. Ακολουθούν μικροεπεισόδια με την αστυνομία. Έρχεται Εισαγγελέας και ξεκινούν προσαγωγές φοιτητών. Η φοιτήτρια της Φαρμακευτικής Ελένη Πετράκη από τα Χανιά είναι ανάμεσα στους συλληφθέντες.
Στις 24 Φεβρουαρίου 1973 γίνεται συνέλευση στην Πανεπιστημιούπολη από τους φοιτητές της Φυσικομαθηματικής Σχολής και των τμημάτων Φαρμακευτικού, Φυσιογνωστικού, Βιολογικού και Γεωλογικού. Από τη Φαρμακευτική υπάρχουν κάποιοι που διαφωνούν και αποχωρούν. Η συνέλευση αποφασίζει αποχή από τα μαθήματα μέχρι τις 14 Μαρτίου 1973. Ομάδες φοιτητών στη συνέχεια πηγαίνουν στην Πλάκα και προσπαθούν να ξεσηκώσουν τους μαθητές. Επεμβαίνει η αστυνομία και συλλαμβάνει επτά φοιτητές, μεταξύ των οποίων ο φοιτητής Φαρμακευτικής Απόστολος Αμπατζής.
Στις 6 Μαρτίου 1973, μπροστά από τη φοιτητική λέσχη στην οδό Ιπποκράτους 15 συγκεντρώνονται περίπου 500 φοιτητές από διάφορες σχολές. Ακολουθεί πορεία, με περίπου 150 φοιτητές που κατεβαίνουν προς την Ομόνοια φωνάζοντας συνθήματα. Η αστυνομία τους επιτίθεται και προσαγάγουν 45 άτομα. Ανάμεσα τους ο φοιτητής Φαρμακευτικής Δημήτρης Μιχαλόπουλος.
Στις μαύρες λίστες από το Φαρμακευτικό τμήμα, που υπάγονταν τότε στη φυσικομαθηματική σχολή (και όχι στη σχολή επιστημών υγείας, όπως σήμερα) βρίσκονταν ο Διονύσης Μαυρογένης, η Χαριτωμένη Καρανίκη, ο Γιώργος Γαβριήλ, η Άννα Στεφάνου, ο Στέλιος Κούλογλου, ο Ευστάθιος Ζακυνθινός και ο Περικλής Λυκογιάννης. Οι δε Διονύσης Μαυρογένης και Γιώργος Γαβριήλ χαρακτηρίζονται από την Ασφάλεια ως αναρχικοί φοιτητές.
Σύμφωνα με την Ασφάλεια, ο Γιώργος Γαβριήλ είχε συμμετάσχει στις 5 Ιανουαρίου 1973 σε συγκέντρωση περίπου 200 φοιτητών από διάφορες σχολές στην ΑΣΟΕΕ. Αποδοκίμασαν τις διορισμένες από τη χούντα πρυτανικές αρχές και φώναξαν συνθήματα όπως: «Λευτεριά στους φοιτητές, Έξω οι χαφιέδες, Έξω η ΕΚΟΦ, Έξω οι φασίστες, Δικαιοσύνη, Κάτω τα ανδρείκελα, Όλοι ενωμένοι, Έξω η ασφάλεια, Μη φοβόσαστε, Είστε πουλημένοι, Έξω ο επίτροπος, Δημοκρατία, Είμαστε η δύναμις».
Σε σχέση με τη διακοπή αναβολής και την υποχρεωτική στράτευση, για τη Φαρμακευτική η λίστα περιλαμβάνει 12 άτομα: τον Μάνο Τρανταλίδη, τον Ευστάθιο Βασιλείου, τον Γιώργο Γαβριήλ, τον Αρτέμη Ροζάκη, τον Ευστράτιο Πάλλη, τον Λεωνίδα Ανωμερίτη, τον Δημήτρη Αναγνωστόπουλο, τον Μιχάλη Παπαδόπουλο, τον Αλέξανδρο Ζαχαράτο, τον Σπύρο Γεωργάτο, τον Γιώργο Παρικάκη και τον Στέλιο Κούλογλου.
Ο Διονύσης Μαυρογένης είχε ξεκινήσει να σπουδάζει Φαρμακευτική, στην Μπολόνια της Ιταλίας, όπου άρχισε να πολιτικοποιείται. Το 1970 για πρώτη φορά παίρνει μέρος στην κατάληψη του Πανεπιστημίου. Το 1971 παίρνει μεταγραφή για το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εκεί συναντά Κνίτες, Μαοϊκούς και Ρηγάδες. Τέλη του ’71 – αρχές ’72 γνωρίζει τους συμφοιτητές του, Γιώργο Γαβριήλ και Μάνο Τρανταλίδη. Συμμετέχει στις δύο καταλήψεις της Νομικής, όπου είναι και μέλος της επιτροπής κατάληψης. Μετά τη δεύτερη κατάληψη συλλαμβάνεται, βασανίζεται στα ΕΑΤ-ΕΣΑ και φυλακίζεται. Αποφυλακίζεται την Παρασκευή 24 Αυγούστου 1973, με την αμνηστία.
Την Τετάρτη 14 Νοέμβριου 1973 και ενώ γίνεται συνέλευση στη Νομική, ο Γιώργος Γαβριήλ ενημερώνει τον Διονύση Μαυρογένη ότι κάτι γίνεται στο Πολυτεχνείο. Μαζί με άλλα 350 περίπου άτομα κατεβαίνουν τη Σόλωνος κατευθυνόμενοι προς το Πολυτεχνείο. Φτάνουν και μπαίνουν μέσα. Μαζεύεται κόσμος. Οι πόρτες κλείνουν. Δημιουργούνται επιτροπές αγώνα, στις οποίες πρωτοστατούν όσοι είχαν βγει από τη φυλακή. Την επομένη, Πέμπτη 15 Νοεμβρίου, ξεκινά να λειτουργεί ο ραδιοφωνικός σταθμός. «Εδώ Πολυτεχνείο, εδώ Πολυτεχνείο». Την Παρασκευή 16 Νοεμβρίου ξεκινούν γύρω στις οκτώ να ακούγονται πυροβολισμοί από το Ακροπόλ και από κάποιο κτίριο στη Στουρνάρη. Κάποιοι τραυματίζονται.
Γύρω στις 11 το βράδυ έρχεται η αδελφή του Διονύση, Αυγερινή, μαζί με άλλους συντρόφους. Προσπαθούν να διαφύγουν μέσω της οδού Στουρνάρη. Καταφεύγουν στο σπίτι ενός φίλου τους οικοδόμου μαζί με τη συμφοιτήτριά του Μέλπω Λεκατσά και άλλους φοιτητές. Αργότερα κατεβαίνουν, μπαίνουν σε ένα αυτοκίνητο και ανεβαίνουν τη Λ. Αλεξάνδρας.
Βλέπουν να κατεβαίνουν τα τανκς. Φτάνουν στου Ζωγράφου και ακούν το σταθμό μέχρι που σταματά. Το πρωί φεύγουν ένας-ένας. Ο Διονύσης Μαυρογένης με τη βοήθεια μιας φίλης του δικηγόρου κατεβαίνει στον Πειραιά και μπαίνει στο πλοίο για Κρήτη. Εκεί ζει στην παρανομία. Κρύβεται σε διάφορα χωριά με τη βοήθεια φίλων του. Προς μεγάλη του έκπληξη, στις 10 Φεβρουαρίου 1974, στις 2 το μεσημέρι, ανοίγει το ραδιόφωνο ν’ ακούσει τη «Φωνή της Αλήθειας» και μένω άναυδος ακούγοντας να τον αποκαλούν πράκτορα! Η δράση του αλλά και η στάση του, που ήταν αντίθετη στη γραμμή του ΚΚΕ, είχε ως αποτέλεσμα το φοιτητικό έντυπο που εξέδιδε τότε, η Πανσπουδαστική Νο 8, να τον χαρακτηρίσει ως «πράκτορα και χαφιέ της Ασφάλειας και της ΚΥΠ», ενώ παρόμοιους χαρακτηρισμούς εξαπέλυε για όλους τους φοιτητές που κατέβηκαν από τη Νομική και μπήκαν στο Πολυτεχνείο. Το ΚΚΕ τον αποκατέστησε με την έκδοση «Πολυτεχνείο Νοέμβρης 1973. Έμπνευση, γνώση και στήριγμα για τους λαϊκούς ξεσηκωμούς του μέλλοντος», από τη Σύγχρονη Εποχή, το 2023. Συνεχίζει να κρύβεται και καταλήγει σε μια καλύβα, σε μια έρημη παραλία, τον Κερατόκαμπο, όπου ένας ψαράς του φέρνει ψάρια για να μπορεί να ζήσει. Εκεί τον βρίσκουν τα γεγονότα της Κύπρου, κάτι που του επιτρέπει να γυρίσει στην Αθήνα.
Η Μέλπω Λεκατσά πήγαινε πρώτη Λυκείου όταν έγινε η Δικτατορία. Μπαίνει στη Φαρμακευτική το 1971 και είναι παραπάνω από φανερό ότι κάτι έχει αλλάξει. Υπάρχει φόβος. Ακόμα και τα μαθήματα γίνονται κάτω από παρακολούθηση ασφαλιτών. Οι αριστερές οργανώσεις ήταν ήδη αποδεκατισμένες από τη Χούντα. Η μητέρα της ήταν ΕΠΟΝίτισα. Ο πατέρας της ήταν κεντρώος και είχε οργανωθεί στον ΕΔΕΣ του βουνού στην Κατοχή. Αυτό κάνει τη Χούντα να τη θεωρεί εθνικόφρονα και τη διορίζει εν αγνοία της αντιπρόεδρο στο συμβούλιο της Φαρμακευτικής. Γίνεται έξαλλη και σκίζει το χαρτί του διορισμού. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να συλληφθεί και να ανακριθεί. Στο ΕΑΤ-ΕΣΑ ξυλοκοπείται πολύ άσχημα. Σε ένα χαρτάκι από μία σοκολάτα κρατάει ημερολόγιο, κάτι που τη βοηθά να κρατά ψηλά το ηθικό της. Πλέον είναι φακελωμένη και συνεχώς υπό παρακολούθηση. Κατεβαίνει στο Πολυτεχνείο χωρίς να είναι οργανωμένη σε κάποια οργάνωση. Περιθάλπει με όσα μέσα διαθέτει τους τραυματίες φοιτητές. Όπως λέει η ίδια δεν είδε το τανκς, έφυγε μισή ώρα νωρίτερα για να μην συλληφθεί. Για τους νεκρούς της Εξέγερσης πιστεύει πως το αίμα γράφει ιστορία. Και ένας νεκρός να υπάρχει χρειάζεται εκδίκηση. Αρκετά αργότερα συνάντησε δύο από τους βασανιστές της οι οποίοι παρίσταναν τον καλό χριστιανό και οικογενειάρχη, σύμφωνα με το «πρότυπο» της εθνικοφροσύνης.
Τέλος, μια άλλη διάσταση στο θέμα έδωσε πρόσφατα με ανάρτηση του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ο δημοφιλής τραγουδοποιός Μίλτος Πασχαλίδης. Όπως ανέφερε, ο πατέρας του ήταν φαρμακοποιός. Ήταν επίσης δεξιός. Ωστόσο ήταν ιδιαίτερα προσανατολισμένος στο επιστημονικό του καθήκον. Έτσι το απόγευμα, στις 16 Νοεμβρίου του '73 μπήκε στο σπίτι έξαλλος και φώναξε στη σύζυγό του: «οι αλήτες κατεβάσαν τα τανκς, θα βαρέσουν τα παιδιά. Θα τους πάω φάρμακα». Η σύζυγός του και μητέρα του Πασχαλίδη ήταν αριστερή. Του είπε: «να πας αλλά να προσέχεις γιατί έχουμε παιδί». Και εκείνος της απάντησε : «κι αυτά τα παιδιά έχουνε μανάδες». Φόρεσε την στολή του έφεδρου αξιωματικού για παραπλάνηση και κατέβηκε στο Πολυτεχνείο. Πέταξε στους φοιτητές γάζες, ασπιρίνες και ιώδιο από τα κάγκελα της Στουρνάρη. Γύρισε σπίτι κλαμένος. Ο Μίλτος Πασχαλίδης δεν μπόρεσε να διακρίνει αν ήταν από τα δακρυγόνα ή κάτι άλλο. Πάντως από τότε ο πατέρας του απέκτησε τον άπειρο θαυμασμό και σεβασμό του.
Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν αυθόρμητη, ανεξάρτητη και με αμεσοδημοκρατικό χαρακτήρα. Κατάφερε ένα καίριο χτύπημα στη Χούντα των Συνταγματαρχών που ήδη παρέπαιε. Έκτοτε, οι προσπάθειες να μπει σε πολιτικά ή κομματικά καλούπια ήταν έντονες αλλά φαίνεται πώς δεν έχουν αποδώσει. Άλλοι πάλι προσπάθησαν να την καταστήσουν ως κάτι το γραφικό στη συλλογική μνήμη –ας θυμηθούμε τον χαρακτήρα του Σπύρου από τους Απαράδεκτους. Παρόλα αυτά, τόσο μέσω της πορείας στην Αμερικάνικη πρεσβεία, όσο και με τη διαλεκτική σχέση που έχει δημιουργήσει με τον Δεκέμβρη του 2008, την κινηματική δράση ενάντια στα μνημόνια, την εξαθλίωση, τον σκοταδισμό, τον φασισμό και τον συντηρητισμό, την υποβάθμιση της ζωής και της φύσης, τον «εξευγενισμό», την πατριαρχία, τις γυναικοκτονίες, τη βία κατά των ΛΟΑΤΚΙ+, τον αντιτσιγγανισμό και φυσικά την εξαχρείωση και προσπάθεια υπαγωγής της παιδείας στους κανόνες της αγοράς, παραμένει μία φωτεινή πηγή έμπνευσης να μας θυμίζει ότι είμαστε ξεκάθαρα με τις μέλισσες και όχι με τους λύκους.
Πηγές:
Γιώργος Ν. Οικονόμου. Άμεση Δημοκρατία. Αρχές, Επιχειρήματα, Δυνατότητες. Εκδόσεις Παπαζήση. Αθήνα 2014.
Γιώργος Ν. Οικονόμου. Πολυτεχνείο 1973. Η απαρχή του αυτόνομου κινήματος. Νησίδες. Θεσσαλονίκη 2013.
Φώντας Λαδής. Έτσι φακέλωναν τη γενιά του Πολυτεχνείου. Τα απόρρητα έγγραφα της Ασφάλειας (1972-1973). Έκδοση της Εφημερίδας των Συντακτών. Αθήνα 2017.
Διονύσης Μαυρογένης / Από ήρωας του Πολυτεχνείου... «πράκτορας της ΚΥΠ» - tvxs.gr
Το ΚΚΕ αποκαθιστά τον Διονύση Μαυρογένη | ΕΦΣΥΝ (efsyn.gr)
Μέλπω Λεκατσά /Η φαρμακοποιός στο Πολυτεχνείο: “Ήταν σα να ετοιμαζόμασταν οι 300 του Λεωνίδα - Δεν τους συγχώρεσα ποτέ” | Libre
Μίλτος Πασχαλίδης: Αφηγείται την ιστορία με τον δεξιό πατέρα του την ημέρα του Πολυτεχνείου | LiFO
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΧΕΤΙΚΑ:
Sleepless in Seattle: Η δράση των υγειονομικών στη Μάχη του Σιάτλ το 1999...
Εμείς θα πούμε την τελευταία λέξη! Η κοινωνική ψυχολογία της εξέγερσης...
Η μικρή-μεγάλη ιστορία της κατασκευής του φασιστικού χαιρετισμού...
“Το πάθος γιά τη λευτεριά...” Η ιστορία ενός συνθήματος...
«Δέκα, εκατό, χιλιάδες καταλήψεις...» (Η μικρή-μεγάλη ιστορία των καταλήψεων στην Ελλάδα)
Ο Γρηγόρης Αγκυραλίδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, αλλά ζει στον Πειραιά. Αποφοίτησε από το Φαρμακευτικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου και έκανε το Μεταπτυχιακό Βιομηχανική Φαρμακευτική. Έχει γράψει το βιβλίο: «Οι Φαρμακοποιοί στην Κατοχή και την Εθνική Αντίσταση 1941-1944» (εκδ. Οσελότος). Επίσης, από τις αρχές των 90s είναι μπασίστας της ανεξάρτητης σκηνής και τα τελευταία χρόνια είναι μέλος των Red Tree Religion, της Ανοιχτής Ορχήστρας και εδώ και λίγο καιρό του πειραματικού ντουέτου RmV.
